Hala Stulecia

Hala Stulecia (Hala Ludowa)
nr rej. 198 z 24.04.1962 oraz nr rej. 343/Wm z 15.04.1977
Państwo	Polska
Miejscowość	Wrocław
Adres	ul. Wystawowa 1
Lata budowy	1911–1913
Otwarta	1913
Architekt	Max Berg
Liczba miejsc
Stałych	6000
Dostawnych	1200
Całkowita	7200

Hala Stulecia we Wrocławiu Centennial Hall in Wroclawa
Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO
Kraj	Polska
Typ	kulturowe
Spełniane kryterium	I, II, IV
Charakterystyka	#1165
Regionb	Europa i Ameryka Północna
Historia wpisania na listę
Wpisanie na listę	2006 na 30. sesji
a Oficjalna nazwa wpisana na liście UNESCO b Oficjalny podział dokonany przez UNESCO
Galeria zdjęć w Wikimedia Commons

Hala Stulecia, Hala Ludowa^[1] (niem. Jahrhunderthalle, ang. Centennial Hall) – hala widowiskowo-sportowa położona w Parku Szczytnickim we Wrocławiu. Wzniesiona w latach 1911–1913 według projektu Maxa Berga, w stylu ekspresjonistycznym.

W 2006 roku hala została uznana za obiekt światowego dziedzictwa UNESCO. Wpisana do rejestru zabytków w 1962 oraz ponownie w 1977, wraz z zespołem architektonicznym obejmującym m.in. Pawilon Czterech Kopuł, Pergolę i Iglicę.

Obecnie hala i jej okolice są bardzo licznie odwiedzane przez wrocławian i turystów nie tylko ze względu na samą halę ale także na bliskość Pergoli z Fontanną Multimedialną, Ogrodu Japońskiego oraz ZOO.

Spis treści 1 Historia budowli 1.1 Od powstania do 1945 r. 1.2 Po 1945 r. 1.3 Remont Hali Stulecia 2 Dojazd i udostępnienie do zwiedzania 3 Organy wielkie 3.1 Dyspozycja organów z 1913 roku 4 Zobacz też 5 Przypisy 6 Literatura 7 Linki zewnętrzne

[edytuj] Historia budowli

[edytuj] Od powstania do 1945 r.

Powstanie Hali, najsłynniejszego dzieła wrocławskiego modernizmu, związane było z setną rocznicą wydania we Wrocławiu przez Fryderyka Wilhelma III odezwy Do mojego ludu (An Mein Volk) z 17 marca 1813 roku, wzywającej do powszechnego oporu przeciwko Napoleonowi. Rocznicę postanowiono uczcić wystawą prezentującą historię i gospodarczy dorobek Śląska, by jednocześnie zapewnić miejsce do częstszego odbywania się wielkich wystaw i imprez przemysłowych, kulturalnych czy sportowych. Zaplanowana została wielka Wystawa Stulecia, której organizację powierzono Karlowi Masnerowi, dyrektorowi Muzeum Rzemiosła Artystycznego i Starożytnego. Miasto wygospodarowało na ten cel tereny położone na skraju Parku Szczytnickiego, w pobliżu założonego około 40 lat wcześniej i cieszącego się rosnącą popularnością wrocławskiego Ogrodu Zoologicznego, na miejscu czynnego do 1907 roku toru wyścigów konnych. Rozpisano konkurs na zagospodarowanie terenu, w którym spośród 43 zgłoszonych projektów zaakceptowany został projekt miejskiego architekta Wrocławia, Maxa Berga. Współpracował z nim inżynier Günther Trauer oraz młody, nieznany jeszcze szerzej absolwent lipskiego wydziału architektury Richard Konwiarz; inżynierem sprawdzającym obliczenia statyczne Trauera był prof. Müller z Politechniki w Charlottenburgu. Pomimo oryginalnego, ale bardzo kontrowersyjnego projektu hali i wysokich szacowanych kosztów jej budowy (1,9 miliona marek), 28 czerwca 1911 roku uzyskał on formalne zezwolenie na budowę.

W momencie powstania Hala stanowiła obiekt wyjątkowy, posiadając żelbetowe przekrycie o największej rozpiętości na świecie – większe rozmiary osiągały wówczas tylko nieliczne konstrukcje stalowe. Hala ma 42 m wysokości, a nakrywająca ją kopuła 67 m średnicy. Maksymalna szerokość wnętrza Hali wynosi 95 metrów, a dostępna powierzchnia wynosi 14,0 tys. m². Prócz samej centralnej hali w budynku zaplanowano jeszcze 56 innych pomieszczeń wystawienniczych, obszerne okrążające główną salę kuluary, a całość obliczona była na 10 tysięcy osób.

Pionierskie było również podejście Berga do projektowania architektonicznego, projektując Halę skoncentrował się on na wymaganiach funkcjonalnych i kształtowaniu wnętrza w harmonii z systemem konstrukcyjnym, które nadały całości formę. Układ Hali jest w rzucie kolisty, oparty symetrycznie na greckim krzyżu, na którego trzech końcach znajdują się małe hale wyjściowe, a na zachodnim, skierowanym w stronę centrum miasta – dwupoziomowa owalna hala wejściowa. Konstrukcyjnie Hala złożona jest z dwu niezależnych elementów – podstawy w formie układających się w walec łuków, wygiętych w płaszczyźnie podłużnej. Podparcie tych czterech wygiętych stanowią pełniące rolę przypór żebra, tworzące boczne apsydy. Drugą, oddylatowaną i spoczywającą swobodnie na podstawie część stanowi tzw. kopuła, będąca jednak w istocie układem schodzących się promieniście żelbetowych łuków – żeber, opierających się u góry o centralny pierścień ściskany, a u dołu o pierścień rozciągany, wzmocniony stalową wkładką. Układ zadaszenia w formie pierścieniowych tarasów umożliwił zaprojektowanie nad każdym z nich rzędów okien, doświetlających wnętrze hali, tak że światło przenika między żebrami. Mała kopułka wewnątrz pierścienia ściskanego była pierwotnie całkiem przeszklona, stanowiąc rodzaj oculusa, jednak ze względu na problemy z wodoszczelnością po kilku latach ją zabudowano, co nadało zwieńczonemu teraz wizualnie ciężkim zwornikiem wnętrzu charakter ekspresjonistyczny. Konstrukcyjna szczerość i surowość (powierzchnię pozostawiono jako widoczny żelbet) i formalna prostota do dziś wydają się niektórym szokujące.

W celu spojenia stanowiącej wolno stojący obiekt Hali z otoczeniem wpisano ją w zaprojektowany przez Hansa Poelziga większy układ obiektów wystawowych, mający charakter jeszcze z gruntu klasycyzujący i dość typowy dla pierwszych lat XX wieku (pergola, układy osiowe).

Budowę Hali ukończono w grudniu 1912 roku, półtora miesiąca przed zaplanowanym terminem. W trakcie jej budowy wybudowano na otaczających ją terenach liczne inne obiekty wystawowe, w tym Pawilon Czterech Kopuł, Pergolę, obiekty rekreacyjne itp. W Hali umieszczono specjalnie dla niej zaprojektowane i wykonane przez znaną firmę Sauer (nadal istniejącą) we Frankfurcie nad Odrą organy o 222 rejestrach i 16706 piszczałkach, naówczas największe na świecie; obecnie organy te częściowo wykorzystywane są w archikatedrze wrocławskiej.

Odsłonięcie Hali nastąpiło 20 maja 1913, kiedy to nadburmistrz Paul Matting wygłosił patriotyczne przemówienie, w którym nazwał ją "pomnikiem wyzwolenia ojczyzny i przestrogą dla przyszłych pokoleń". Przemówienia wysłuchało ponad pięć tysięcy gości, którzy mogli się przekonać o doskonałej akustyce obiektu^[2]. Ponieważ Wilhelm II nie objął patronatem Wystawy Stulecia, niezadowolony z uczczenia proklamacji, a nie rocznicy narodowo-militarnej – bitwy pod Lipskiem, na inaugurację wydelegowano następcę tronu, księcia Prus Fryderyka Wilhelma, który otworzył samą Wystawę Stulecia. Uroczystość uczczono wystawieniem dramatu Gerharta Hauptmanna o bitwie pod Lipskiem w reżyserii Maxa Reinhardta, Festspiel im deutschen Reimen (Festiwal niemieckich rymów). Sztuka zawierała krytykę wojny i miała wydźwięk pacyfistyczny; pokazywała także Napoleona, zwycięstwo nad którym przecież świętowano, jako burzyciela starego reżimu i twórcę wspólnej Europy. Wybuchł skandal, po protestach weteranów wojennych i nacisku z Berlina sztukę zdjęto z afisza^[3].

Po zakończeniu Wystawy Stulecia tereny wystawowe wokół Hali kilkakrotnie jeszcze rozbudowywano, a w samej Hali również dokonywano pewnych przeróbek i adaptacji (m.in. wejścia głównego i klatek schodowych); autorem tych projektów był najczęściej Richard Konwiarz. Przed II wojną światową Hala, prócz wystaw i przedsięwzięć na mniejszą skalę, kilkakrotnie jeszcze była miejscem wielkich masowych imprez, w tym między innymi publicznych wystąpień najważniejszych funkcjonariuszy NSDAP z Adolfem Hitlerem na czele.

[edytuj] Po 1945 r.

Hala przetrwała II wojnę światową bez poważniejszych uszkodzeń, lecz uszkodzeniu uległy organy. Tereny wystawowe wokół Hali oraz ją samą po raz pierwszy po wojnie wykorzystano na większą skalę od lipca do września 1948 na Wystawie Ziem Odzyskanych i podczas towarzyszącego jej (25-28 sierpnia) Światowego Kongresu Intelektualistów w Obronie Pokoju. W czasach PRL nie przeprowadzono w Hali żadnych poważniejszych prac, które w istotny sposób zmieniłyby jej charakter. Oprócz skucia z filarów hitlerowskich "gap", położenia betonowej posadzki w kuluarach, instalacji centralnego ogrzewania (do tej pory Hala nie była w ogóle ogrzewana), instalacji nagłośnienia i innych podobnych – stosunkowo mało znaczących – prac remontowych lub adaptacyjnych nie wprowadzano w Hali żadnych zmian. Służyła jako miejsce koncertów (występował tu m.in. w latach 60. Marino Marini – m.in. z wykonaniem po polsku piosenki z tekstem Wandy Sieradzkiej "Nie płacz, kiedy odjadę"), imprez sportowych (m.in. XIII Mistrzostwa Europy w koszykówce mężczyzn w 1963 – Polska zajęła wówczas II miejsce), w sali działało też największe w mieście kino ("Gigant"). Jedynie kontekst urbanistyczny Hali zmienił się dość silnie, poprzez odcięcie południowej części terenów wystawowych (zostały przekazane Ogrodowi Zoologicznemu), a zwłaszcza poprzez ustawienie w 1948 na placu przedwejściowym Iglicy, która całkowicie zmieniła statyczny wyraz głównego wejścia Hali.

Po roku 1989 dokonano w Hali pewnych przeróbek: trwający tam kilka miesięcy remont generalny w 1997 obejmował takie zmiany jak plastikowe rolety na oknach, tablice ogłoszeniowe, nagłośnienie, przede wszystkim zaś obniżenie o około 1 m poziomu posadzki i wbudowanie przesuwnych trybun oraz rozkładanych boisk (umożliwia zmianę przeznaczenia Hali w zależności od bieżących potrzeb: sportowe, widowiskowe albo targowe). Nowe elementy (białe rolety, intensywnie niebieskie siedziska) wyróżniają się silnie z dostojnej szarości wnętrza. W Hali odbywają się większe imprezy targowe, wystawiane bywają także monumentalne przedstawienia operowe (np. Straszny dwór Moniuszki, Aidę, Trubadura i Nabucco Verdiego, Złoto Renu, Walkirię, Zygfryda i Zmierzch bogów Wagnera, w październiku 2006 odbył się Wagnerowski Festiwal Operowy), służyła również przez kilka sezonów jako miejsce rozgrywania pojedynków koszykarskiej ekstraligi oraz Euroligi drużyny Śląska Wrocław. 31 maja 1997 w czasie szóstej wizyty w Polsce Jan Paweł II poprowadził w Hali Ludowej modlitwę ekumeniczną w ramach kongresu eucharystycznego.

[edytuj] Remont Hali Stulecia

W 2010 r. zakończył się remont elewacji zewnętrznej oraz wymiana wszystkich 600 okien. Całkowity koszt inwestycji zamknął się w kwocie 21 mln zł. Elewacja odzyskała swój przedwojenny żółto-piaskowy kolor. Dokonane zostały również drobne naprawy konstrukcji żelbetowej. Największym problemem okazała się wymiana okien. Max Berg w swoim projekcie wykorzystał mahoń żelazowy sprowadzany specjalnie z Australii. Dziś ten gatunek drzewa nie występuje, więc na wniosek konserwatora zabytków wykorzystano drzewo teakowe. Spowodowało to podwyższenie kosztów remontu oraz przedłużenie czasu naprawy.

Kolejnym etapem było wybudowanie nowego Regionalnego Centrum Turystki Biznesowej. Realizacja budowy w zabytkowym miejscu była możliwa dzięki zachowanym a niezrealizowanym planom rozbudowy autorstwa Maxa Berga. Oficjalne otwarcie nastąpiło 17 września 2010 r. Ostatnim etapem będzie odnowienie elewacji wewnątrz budynku. Zwiększy się także pojemność hali podczas zawodów sportowych (do około 10 tysięcy osób). Koszt remontu ma wynieść 71 mln złotych, a zakończenie inwestycji przewidywane jest na sierpień 2011 roku.

[edytuj] Dojazd i udostępnienie do zwiedzania

Do hali dojechać można tramwajami nr 1, 2, 4, 10 oraz autobusami miejskimi E, 145, 146.

Wnętrze Hali można zwiedzać codziennie w godzinach 9-16. Ze względu na odbywające się w hali imprezy zwiedzanie w niektóre dni może być niemożliwe lub ograniczone. Bilet normalny kosztuje 7 zł, a bilet rodzinny (dla 4 osób) to tylko 15 zł. Do końca sierpnia 2011 Hala była niedostępna dla zwiedzających^[4].

Park wokół Hali oraz fontanny otwarte są dla zwiedzających.

[edytuj] Organy wielkie

W chwili wybudowania organy były największym instrumentem muzycznym na świecie. Instrument posiadał 200 rejestrów rozłożonych na 5 manuałów i pedał. W 1937 roku organy zostały rozbudowane do 222 rejestrów. W takim stanie trwały do 1945 roku. "W czasie wojny Hala Ludowa nie ucierpiała prawie w ogóle (były powybijane szyby w oknach), więc można sądzić, iż także organy zachowały się w całości. Jednak w czasach powojennych Hala ze względu na swą wielkość była obiektem odsuniętym na dalszy plan, jeśli chodzi o zabezpieczenie, remont, odbudowę. Drzwi do budynku stały otworem, każdy kto chciał mógł do niej wejść. Właśnie w tamtym czasie organy ucierpiały najbardziej. Prawdopodobne jest, iż do dewastacji instrumentu przyczynili się nawet mistrzowie, budowniczowie organów wynosząc z hali piszczałki"^[5]. Faktem jest, że zniknęły wszystkie piszczałki głosów językowych.

W latach 1950-1952 firma Biernackiego zainstalowała organy w Archikatedrze Wrocławskiej, uzupełniając ubytki w dyspozycji piszczałkami z innego instrumentu firmy Sauer, z wrocławskiego kościoła im. Gustava Adolfa. Do czasów dzisiejszych przetrwał w całości stół gry (przygotowany pod 222 rejestry).

[edytuj] Dyspozycja organów z 1913 roku

Poszczególne głosy oznaczono kolorami: głosy językowe, mixtury. Długość największej piszczałki danego głosu podawana w stopach, gdzie 8' ≈ 2,5 m

Rejestry dodatkowe: Handregistierung, Freie Kombination 1, Freie Kombination 2, Freie Kombination 3, Freie Kombination I, Freie Kombination II, Freie Kombination III, Freie Kombination IV, Freie Kombination V, Freie Kombination P, Walze (Crescendo) I – III und Pedal, Tutti mit Fernorgel, Tutti ohne Fernorgel, Fortissimo, Forte, Mezzoforte, Piano, Tutti I, Tutti II, Tutti III, Tutti IV, Tutti V, Tutti P, Forte I, Forte II, Forte III, Forte V, Forte P, Mezzoforte I, Mezzoforte II, Mezzoforte III, Mezzoforte IV, Mezzoforte V, Mezzoforte P, Piano I, Piano II, Piano III, Piano V, Piano P, Pianissimo P, Tuttikoppel, Generalkoppel, Flöten I, Flöten II, Flöten III, Prinzipale I, Prinzipale II, Prinzipale III, Gamben I, Gamben II, Gamben III, Rohrwerk, Rohrwerk I, Rohrwerk II, Rohrwerk III, Rohrwerk IV, Rohrwerk V, Rohrwerk P, Ferpedal an, Handregister ab, Handregister I ab, Handregister II ab, Handregister III ab, Handregister IV ab, Handregister V ab, Handregister P ab, Handregister Fr. K. ab, Handregister Fr. K. I ab, Handregister Fr. K. II ab, Handregister Fr. K. III ab, Handregister Fr. K. IV ab, Handregister Fr. K. V ab, Handregister Fr. K. P ab, Walze (Crescendo) ab, Rohwerke ab, Rohwerke I ab, Rohwerke II ab, Rohwerke III ab, Rohwerke IV ab, Rohwerke V ab, Rohwerke P ab, 16' ab, 16' I ab, 16' II ab, 16' III ab, 16' IV ab, 16' V ab, HD ab, HD I ab, HD II ab, Pedalkoppeln ab, I ab, P ab, P I – IV ab, Automatische Pedal – umschaltung V, Schwelltritt II, Schwelltritt III, Schwelltritt IV, Schwelltritt V.

[edytuj] Zobacz też

• Liga Polskich Miast i Miejsc UNESCO
• Hale sportowe i widowiskowe w Polsce

Przypisy

[edytuj] Literatura

Paul Keller, Wrocław: Stolica Śląska, [w:] Śląsk. Rzeczywistości wyobrażone, pod red. Wojciecha Kunickiego, Poznań 2009, s.267-278.

[edytuj] Linki zewnętrzne

• Oficjalna strona Hali
• Panoramy sferyczne wnętrza Hali
• Hala Stulecia – strona w serwisie ArchINFORM (ang. • niem.)
• Opis na stronie Polskiego Komitetu ds. UNESCO

Na mapach: 51°06′25″N 17°04′37″E / 51.10694, 17.07694

p • d • e Obiekty z listy Światowego Dziedzictwa UNESCO w Polsce Kulturowe Stare Miasto w Krakowie • Kopalnia soli w Wieliczce • Auschwitz-Birkenau. Niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny i zagłady (1940-1945) • Stare Miasto w Warszawie • Stare Miasto w Zamościu • Zespół staromiejski Torunia • Zamek Krzyżacki w Malborku • Kalwaria Zebrzydowska • Kościoły Pokoju (w Jaworze, w Świdnicy) • Drewniane kościoły południowej Małopolski (Binarowa, Blizne, Dębno, Haczów, Lipnica, Sękowa) • Park Mużakowski nad Nysą • Hala Stulecia we Wrocławiu Przyrodnicze Białowieski Park Narodowy Liga Polskich Miast i Miejsc UNESCO