Francuska
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Republika Francuska je država u zapadnoj Europi. Graniči s Belgijom, Luksemburgom, Njemačkom, Švicarskom, Italijom, Monakom, Andorom i Španjolskom. Francuska je jedna od zemalja osnivača Europske Unije.
Sadržaj/Садржај |
[uredi - уреди] Geografija
Najveći deo Francuske se nalazi u zapadnoj Evropi. Na severoistoku se graniči sa Belgijom i Luksemburgom, Nemačkom i Švajcarskom na istoku, na jugoistoku sa Monakom i Italijom i na jugu sa Španijom i Andorom. Sa severa i zapada zapljuskuje je Atlantski okean (odnosno Biskajski zaliv i kanal Lamanš), a na jugu Sredozemno more (Lionski zaliv i Ligursko more. U sastavu Francuske je ostrvo Korzika u Sredozemnom moru i više od 20 prekomorskih departmana i zavisnih teritorija.
Metropolitanska Francuska zauzima oko 547.030 km², po čemu je najveća država Evropske unije. Zbog specifičnog izgleda geografske mape, Francusku popularno nazivaju „šestougao“ (fr. l'Hexagone).
[uredi - уреди] Reljef
U Francuskoj postoji reznovrsni oblici reljefa, od primorskih ravnica na severu i zapadu do venačnih planina na jugu i jugoistoku zemlje. Na jugu Francuska je od Pirinejskog polustrva odvojena vencem Pirineja, a na jugoitoku Alpima. Mon Blan, visok 4.807 m je drugi najviši vrh Evrope i najviši vrh u njenom zapadnom delu, a nalazi se na granici Francuske i Italije. Ovde reke su razvile duboke doline, a glečeri koji su i zauzimali u ledenom dobu su ih dodatno proširili i produbili. Za razliku od Alpa, Pirineji u ledenom dobu nisu bili toliko podložni glacijaciji, pa tu nema velikih glečera, jezera i dolina koji su karakteristični za Alpe. Zbog visine Pirineja, putevi između Španije i Francuske su vrlo ograničeni. Alpi se prema severu nastavljaju Jurskim planinama koje su granica prema Švajcarskoj. U centralnom delu Francuske nalazi se Centralnog masiva, valovita visoravan visoka prosečno od 800 do 1000 metara, sa koje se mestimično uzdižu kupe ugašenih vulkana visine do 1.900 m. Doline Rone i Saone odvajaju ove gromadne planine od Alpa. Druga grupa starih gromadnih planina su Vogezi čija visina ide do 1.200 m. Dolina Rajne deli Vogeze od Švarcvalda u Nemačkoj.
Ostatak Francuske čine nizije. Na severu se nalazi Pariski basen, u kojem je smešteno privredno i populacijsko jezgro Francuske. Parisku kotlinu okružuju Armorikanski masiv, Centralni masiv, Vogezi i Ardeni. Oko Pariza postoji sistem koncentričnih grebena, koji razdvajaju uske ravnice. Na jugozapadu u podnožju Pirineja nalazi se Akvitanska nizija, koja se široko otvara prema moru. Akvitanska nizija je ravnica sa plodnim zemljištem.
[uredi - уреди] Klima
Klimatske prilike u Francuskoj su vrlo raznovrsne. Za zapad i sever države svojstvena je okeanska klima, koja je najviše izražena u Bretanji. Prosečna julska temperatura je oko 16 °C, a januarska oko 7 °C. Temperaturne razlike se povećavaju prema istoku, uz više vedrih i hladnih zimskih dana, ali su i leta prilično vedra i vruća, sa malo padavina, koja su ravnomerno raspoređena u svim godišnjim dobima. Planinski krajevi imaju oštriju klimu sa dugim snežnim zimama. Južno od Alpa klima je izrazito sredozemna.
[uredi - уреди] Vode
Reke Francuske se pripadaju basenu Atlantskog okeana i Sredozemnog mora. Većina njih ističe sa Centralnog masiva, Alpa i Pirineja. Najduže reka su:
- Sena (775 km) — ravničarska reka koja ima široko razgranat sliv sa velikim pritokama Marnom i Oazom. Protiče kroz Pariz, a uliva se u Lamanš.
- Garona (575 km) — ima izvor u španskom delu Pirineja, protiče kroz Tuluz i Bordo, a pri ušću u Atlantski okean obrazuje široki estuar Žirondu. Glavne pritoke su Tarn, Lo i Dordonja.
- Rona (812 km) — najplovnija reka Francuske, izvire u švajcarskim Alpima iz Ronskog lednika i protiče kroz Ženevsko jezero. Kod Liona prima Saonu, a druge veće pritoke su Durans i Izer. Utiče u Sredozemno more u delti Kamarg, u kojoj se nalazi najniža tačke Francuske od -2 m.
- Loara (1020 km) — najduža reka Francuske, izvire na Centralnom masivu. Prima više pritoka, od kojih su najpoznatije Ale, Šer, Endr i Vena.
Najveće jezero je Ženevsko jezero (drugo ime: jezero Le Man, 582 km²).
[uredi - уреди] Istorija
[uredi - уреди] Praistorija
Ljudsko prisustvo na teritoriji Francuske se može pratiti do doba donjeg paleolita. Jedan od najstarijih arheoloških nalazišta se nalazi u pećini kod Šilaka (Gornja Loara) od pre 1.800.000 godina. Neandertalci su počeli da osvajaju Evropu pre oko 200.000 godina, ali čini se da su izumrli pre oko 30.000 godina, verovatno jer su izgubili u trci sa današnjim ljudima tokom ledenog doba. Prvi moderni ljudi (Homo sapiens) su se pojavili u Evropi i Francuskoj pre oko 50.000 godina u periodu gornjeg paleolita. Arheološka nalazišta iz gornjeg paleolita kod mesta Kro Manjon (kromanjonski čovek), Grimaldi i Šanselada u dolini Dordonje, stara oko 25.000 godina. U Francuskoj se nalazi veliki broj oFilenih pećina iz vremena gornjeg paleolita, od kojih je verovatno najpoznatija pećina Lasko (Dordonja, oFilena pre oko 15.000 godina pne.). Iz vremena neolita najstarije poznato nalazište je kod Kortezona (Vokliz), iz oko 4.500. pne.
U periodu mezolita zemljoradnja je postepeno smanjila značaj pećina, a u neolitu (od 3. milenijuma p. n. e) pojavile su se megalitske kulture. U bronzano doba (oko 1500. p. n. e) počeli su se da se razvijaju trgovački putevi. Gvozdeno doba i keltska kultura pojavile su se tokom prvog milenijuma pne.
Naselja na teritoriji današnje Francuske dala su imena nekolicini praistorijskih kultura, kao što Ašelska, Musterska, Solitrenska ili Magdalenska kultura.
[uredi - уреди] Stari vek
Teritorije današnje Francuske, Belgije, severozapadne Nemačke i severne Italije obuhvatala je regija Galija u kojoj su u davnoj prošlosti živeli drevni keltski narod Gali. Oni su se ovde doselili oko 8. veka pne.[1], a u 3. veku pne. zauzeli ceo region. U donjem toku Garone živeli su Akvitanci, bliski Baskima. Gali su su osnovali gradove Luteciju i Burdigalu, dok su Akvitanci osnovali Tolosu. Oko 680. pne. na mediteranske obale stigli su grčki kolonisti koji su osnovali Masiliju, Nikaju i Antib. Gali su često ratovali sa Akvitancima i Germanima, a između 393. i 388. godine pne. vojska Gala predvođena Brenom je napala Rim nakon bitke na Aliji.
Kada je kartaginski vojskovođa Hanibal u Drugom punskom ratu prošao kroz jug Galije, unajmio je galske plaćenike koji su se borili na njegovoj strane u bici kod Kane. Jug Francuske je bio važan Rimljanima kao kopnea veza do Hispanije, pa su iskoristili galski napad na rimskog saveznika Masaliju da stave Narbonsku Galiju je pod rimsku vlast oko 125. pne. Rimski konzul Gaj Julije Cezar je 51. pne., nakon Galskih ratova, pokorio ostatak Galije. Uprkos galskom otporu koji je predvodio Vercingetoriks, Gali nisu odbili Rimljane. Gali su na početlu imali uspeha kod Gergovije, ali su konačno poraženi kod Alezije.
Za vreme Rimskog carstva, galsko-rimska civilizacija je napredovala. Gali su usvojili latinski jezik i kulturu. Od latinskog će se vremenom razviti francuski jezik. Od drugog do petog veka nove ere stanovnici Galije su prihvatili hrišćanstvo. U deceniji nakon što su Persijanci zarobili rimskog cara Valerijana, rimski namesnik Postum je 260. upostavio kratkotrajno Galorimsko carstvo, koje je pored Galije obuhvatalo Pirinejsko poluostrvo i Britaniju. Galorimsko carstvo je skršio car Aurelijan posle pobede u bici kod Šalona 274. godine.
U Armoriku su se u 4. veku doselili Kelti iz Britanije. Oni su govorili danas izumrli jezik iz kog se razvio današnji bretonski jezik. Godine 418. provincija Akvitanija je data Vizigotima u zamenu za pomoć u borbi protiv Vandala. Vizigoti su prethodno 410. godine opljačkali Rim i osnovali prestonicu u Tuluzu. Rimsko carstvo je imalo problema da se izbori sa svim napadima varvara. Flavije Aecije je morao da koristi ova plemena jedna protiv drugih kako bi osigurao kakvu-takvu rimsku kontrolu. Prvo je koristio Hune protiv Burgunda, a Huni su razorili Vorms, ubili kralja Guntera i proterali Burgunde na zapad. Aecije je preselio Burgunde kod Lugdunuma 443. Huni, koje je ujedinio Atila, su postali veća opasnost, pa je Aecije iskoristio Vizigote protiv Huna. Konačni okršaj se odigrao u bici na Katalaunskim poljima, u kojoj su Rimljani i Goti porazili Hune.
Rimsko carstvo je i dalje bilo pred kolapsom. Akvitanija je definitivno prepuštena Vizigotima, koji su uskoro pokorili južnu Galiju i većinu Pirinejskog poluostrva. Burgundi su tražili svoje kraljevstvo, a severni deo Galije je prepušten Francima. Osim germanskih naroda, i Vaskonci su ušli u Vaskonju iz Pirineja, a Bretonci u osnovali svoja kraljevstva u Armorici.
[uredi - уреди] Franačka
U 4. i 5. veku, Galiju su preplavila germanska plemena: Burgundi, Vizigoti i Franci, po kojima je kasnije Francuska dobila ime. Kralj Salijskih Franaka Hlodoveh iz dinastije Merovinga je primio hrišćanstvo 498. godine. Franci su bili prvo germansko pleme koje je prihvatilo katoličanstvo za razliku od ostalih Germana koji su hrišćanstvo primili u obliku arijanstva. Većinu teritorije današnje Francuske ujedinio je Hlodoveh 507. godine, stavivši pod vlast Franaka Alemane, Burgunde i Vizigote severno od Pirineja. Posle Hlodovehove smrti Franačka je prošla kroz dug period podela, građanskih ratova i ujedinjenja. Tokom ovog perioda pojavili su se entiteti Neustrija, Austrazija, Burgundija i Akvitanija. Vlast kraljeva je sve više slabila, dok je vlast majordoma (glavnog službenika kraljevskog dvora) postajala sve važnija funkcija. Pipin Herestalski je bio prvi majordom koji je upravljao celom državom od 687. do 714. godine. Njegovi naslednici su isto majordomi. Sin Pipina Mlađeg, Karlo Martel je vladao nekoliko godina bez kralja, iako sam sebe nije smatrao kraljem. Zaslužan je za odbranu Evrope od arapske invazije u bici kod Poatjea 732. godine. [[Datoteka:Carolingian Empire map 1895.jpg|thumb|220px]|thumb|Mapa Karlovog carstva i kasnija njegova podela po Verdenskom sporazumu.] Od sredine osmog veka, Karlov sin Pipin Mali, je postao prvi kralj iz dinastije Karolinga. Ova dinastija je značajno proširila teritoriju Franačke, koja je 800. podignuta na nivo carstva za vreme vladavine Pipinovog sina Karla Velikog. Karlo Veliki je u svojim pohodima uništio države Langobarda i Avara, a zatim i njegov sin Ludvig Pobožni su vladali velikim delom zapadne i centralne Evrope. Nakon Ludvigove smrt, Ugovorom iz Verdene Franačku su 843. podelila njegova tri sina: Istočnu Franačku je dobio Ludvig I Nemački, Srednju Franačku Lotar I, a Zapadnu Franačku Karlo Ćelavi. Istočnom delu odgovara na ono što je kasnije postalo Sveto rimsko carstvo, a zapadnom današnja Francuska. Zakletve iz Strazbura između Karla Ćelavog i Ludviga Nemačkog, kojima su oni godinu dana ranije sklopili savez protiv najstarijeg brata Lotara, je najstariji izvor koji potvrđuje upotrebu dva različita jezika na dve strane Rajne (tevtonski i romanski jezici). Ovaj tekst je često bio predstavljan kao osnivački dokument Francuske (i Nemačke). Potomci Karla Velikog su zadržali simboličan uticaj na teritorijama koje približno odgovaraju današnjoj Fracuskoj sve do 987, kad je vojvoda Hugo Kapet izabran za kralja Francuske. Prvobitno jezgro francuske države je odgovaralo feudalnom domenu kraljeva iz dinastije Kapeta (oblast Il d Frans u okolini Pariza).
[uredi - уреди] Srednji vek
[[Datoteka:Lenepveu, Jeanne d'Arc au siège d'Orléans.jpg|220px|thumb|thumb|Jovanka Orleanka prekida opsadu Orleana]] Naslednici Huga Kapeta su se smenjivali na prestolu Francuske kroz tri sukcesivne dinastije (Kapeti (987-1328), Valoa (1328-1589) i Burbona sve do 1792. kada je pogubljen kralj Luj XVI, a zatim od 1814. do 1848.
Prvi kraljevi iz dinastije Kapeta će postepeno proširavati kraljevski domen, jačati Francusko kraljevstvo, uprkos protivljenju engleske dinastije Plantageneta koja je držala neke teritorije Francuske. Sukob Plantageneta i Kapeta je počeo krajem 12. veka, kada je francuski kralj Filip II Avgust proširio teritoriju Francuske od Pirineja do Lamanša. Godine 1209. pokrenut je Albižanski krstaški rat kako bi se uklonili jeretički katari iz Oksitanije (na jugu današnje Francuske). Ovim pohodom uništeni su i katari i slomljena nezavisnost južnih delova Francuske.
Godine 1337. u predvečerje prvog talasa Crne smrti, tenzije između nove francuske dinastije Valoa i Plantageneta dovele su do niza sukoba poznatih pod imenom Stogodišnji rat (1328–1453). U većem delu Stogodišnjeg rata više uspeha su imali Englezi, a to je kulmiralo Ugovorom iz Troa 1420. kojim je kralj Engleske Henri V je postao regent francuskog kralja Šarla VI. Inspirirani Jovankom Orleankom i prelaskom vojvodstva Burgundije na njihovu stranu, Francuzi su preokrenuli tok rata i uspeli da trijumfuju u ratu, preotevši Englezima sve posede u Francuskoj osim Kalea. Francuska je tokom rata evoluirala politički i vojnički. Stogodišnji rat i crna smrt su ojačale autoritet kralja, koja je postala neosporna u 15. veku za vreme vladavine Luja XI.
Kralj Luj XI se sukobio sa burgundskom vojvodom Karlom Smeli tokom Burgundijskih ratova. Francuska je prisvojila Burgundiju, ali je deo Burgundije (današnji Franš-Konte) ustupljen Španiji 1493. Od 1487. do 1491. je ratovala i porazila vojvodstvo Britanju, a pripojila ga je 1532.
[uredi - уреди] Renesansa i apsolutizam
Francuska je doživela veliki kulturni napredak za vreme kralja Fransoe I. Francuska se umešala u duge Italijanske ratove (1494–1559). Kralj Fransoa I se suočio se sa moćnim neprijateljima, i bio je zarobljen i bici kod Pavije. Francuska je našla saveznika u Osmanlijskom carstvu Sulejmana Veličanstvenog. Otomanski admiral Hajrudin Barbarosa je osvojio Nicu 1543. i predao ju je Fransoi I. U isto vreme u Francuskoj se pojavila protestantska reformacija, koju je ovde predvodio Žan Kalvin, protiv moći Katoličke crkve u Francuskoj. Tokom 16. veka Francuska je osnovala svoje kolonije u Severnoj Americi. Žak Kartije je putovao duboko u teritoriju Severne Amerike. Najveća grupa francuskih kolonija će postati poznata pod imenom Nova Francuska.
Verski ratovi između katolika i protestanata su obeležili drugu polovinu 16. veka i vladavinu poslednjih Valoa (Fransoe II, Šarla IX, Anrija III) su odvojili Francusku od evropskih pozorišta. Sukob se završio stupanjem na presto Anrija IV (prvog kralja iz dinastije Burbona i bivšeg protestanta), dominacijom katolika i relativnom verskom tolerancijom kroz Nantski edikt. Tek Luj XIII i njegov ministar Rišelje su kroz Tridesetogodišnji rat pokušali i uspeli da skrše moć habzburške Španije u korist Francuske. Zbog prerane smrti ovih aktera, ravnoteža moći je obnovljena, da bi na kraju Mazaren trajno okončao rat kroz Vestfalski mir 1648. i Pirinejski mir 1659.
Francuska monarhija je dostigla vrhunac u 17. veku tokom vladavine Luja XIV. On je bio apsolutni vladar vrlo centralizovane države. U ovo vreme Francuska je imala najbrojnije stanovništvo u Evropi i bila najznačajniji faktor u evropskoj politici, ekonomiji i kulturi. U kolonijalnom domenu, Luj XIV je nastavio delo Fransoe I, sa uspešnim osvajanjima Kariba, Luizijane i Senegala. Međutim, nedostatak odlučnosti Luja XV je dozvolio ustupke Englezima u Indiji i Kanadi i time poništio uspehe svojih prethodnika.
[uredi - уреди] Revolucija i Francusko carstvo
Finansijski problemi, neuspeh reformi i nezadovoljstvo naroda je dovelo do Francuske revolucije. Revoluciji je pretodilo pokušaj Skupštine staleža da donesu ustav Francuske. Kada je kralj Luj XVI pokušao vojskom da raspusti skupštinu, nezdovoljni Parižani su 14. jula 1789. zauzeli tvrđavu i zatvor Bastiju. Politički i društveni nemiri (suprostavljanje traćeg staleža plemstvu) je na kraju doveo do pogubljenja kralja i ukidanja monarhije 10. avgusta 1792. Tekuća revolucija je dovela do smene nekoliko sistema vlasti (konventa, direktorijuma i konzulstva), uz skoro konstantne ratove sa drugim evropskim monarhijama, zabrinutih zbog širenja republikanskih ideja.
Godine 1799. vlast u republici preuzeo Napoleon Bonaparta je preuzeo vođstvo Republike 1799. i proglasio se za cara Francuske 1804. Njegove armije su se borile širom Evrope, osvojile mnoge zemlje, a Napoleonovi rođaci su postali novi vladari osvojenih država. Za vreme njegove vladavine sastavljen je Napoleonov kod, zakonik građanskog prava, koji je postao uzor za mnoge pravne sisteme u svetu. Posle konačnog poraza Napoleona 1815. u bici kod Vaterloa, Francuska je ponovo postala monarhija.
[uredi - уреди] Period nemira
Period posle Napoleonovog pada 1815. obeležio je novi pokušaj uvođenja ustavne monarhije, ali nezadovoljstva zbog vladavine Luja XVII i Šarla X dovele do Julske revolucije 1830, kojom je na presto doveden Luj Filip I. Julsku monarhiju je od 1830. do 1848. podržavala buržoazija, ali je takođe stekla i veliku opoziciju među bonapartisitma i republikancima. Nezadovoljstvom Julskom monarhijom je dovelo do revolucije februara 1848. godine i pokušaja uvođenja predsedničkog sistema u okviru Druge Republike.
2. decembra 1851. predsednik Republike, Luj-Napoleon Bonaparta, nećak cara Napoleona I, je organizovao državni udar. On je 14. januara 1852. postao car pod imenom Napoleon III. U okviru Drugog carstva, zemlja doživljava početke druge industrijalizacije, vođene liberalnom ekonomskom politikom koja se zasnivala na izgradnji jakih struktura kapitala (banaka, kompanija, železnica, teške industrije i industrije tekstila, robnih kuća. U domenu spoljne politike, Napoleon III je osigurao poverenje Velike Britanije (posle pobedonosnog Krimskog rata), što je pomoglo širenju uticaja Francuske na Bliskom istoku, dok su uspehom u ratu za ujedinjenje Italije protiv Austrije je dovelo do aneksije Savoje i Nice po ugovoru sa Kraljevinom Pijemont). I pored svega ovoga vladavina Napoleona III je stekla ozbiljne protivnike i u zemlji (među radnicima i republikancima) i van nje. Želja za vođenjem rata protiv Pruske tokom procesa ujedinjenja Nemačke je samo ubrzala njegov pad. Težak poraz u bici kod Sedana i carevo zarobljavanje omogućio je poslanicina da tri dana nakon bitke preuzmu vlast i time defakto ukinu monarhiju. Nova republika je morala da tek uspotavljenom Nemačkom carstvu prepusti Alzas i Lorenu i plaća ratnu odštetu. Pariski radnici, nezadovoljni zbog velikog pritiska koji im je rat prouzrokovao, su proterali vladu iz Pariza i obrazovali kratkotrajnu Parisku komunu, što je bio prvi primer radničke revolucije.
Francuska je početkom krajem 18. i početkom 19. veka ostala bez skoro svih svojih poseda u Novom svetu, ali je počevši od 1830. pa do Prvog svetskog rata obrazovala novo kolonijalno carstvo u sevrozapadnoj Africi, na Madagaskaru, u Indokini i polinezijskim ostrvima.
[uredi - уреди] Kolonijalizam
Tokom 17. i 18. veka Francuska je osnovala kolonije u Severnoj Americi, Novu Francusku (dolina reke Sen Loren), Luizijanu i na ostrvima Kariba. Novu Francusku je izgubila u ratu protiv V. Britanije 1763, a Luizijanu je Napoleon 1803. prodao SAD-u. U 19. veku Francuska je stvorila veliko kolonijalno carstvo u Africi, Aziji (Indokina), i ostrvima Pacifika.
Nakon Drugog svetskog rata, Francuska je dala nezavisnost gotovo svim svojim kolonijama. Naročito su bili krvavi ratovi za nezavisnost Vijetnama i Alžira.
[uredi - уреди] Savremena istorija
U Prvom svetskom ratu Francuska je uz Rusiju, Veliku Britaniju i Srbiju bila glavni protivnik Nemačke i Austro-Ugarske. Po broju žrtava na strani saveznika Francuska zauzima drugo mesto sa 25 posto, što je prevedeno u brojkama 5,6 miliona, od kojih je 1,357 miliona vojnika poginulo, a 4,266 ranjeno. Kao do tada jedna od vodećih kolonijalnih sila sveta, Francuska je vodila rat za odbranu svog političkog i ekonomskog uticaja.
Za razliku od Prvog svetskog rata, kada je Francuska imala vodeću ulogu na strani saveznika, u Drugom svetskom ratu je brzo poražena i okupirana juna 1940. Nemci su je porazili koristeći munjevite tenkovske prodore (blickrig). Okupatori su podelili Francusku na dva dela; na severozapadni deo koji je direktno okupirala Nemačka, i na jugoistočni deo kojim je upravljala kolaboracionistička vlada u Višiju. Za veme rata u Francuskoj je delovao pokret otpora. Novembra 1942. Nemci su okupirali i jugoistok Francuske. Francusku su oslobodili anglo-američki saveznici, uglavnom SAD, a oslobađanje je započelo iskrcavanjem u Normandiji juna 1944. (vidi: bitka za Normandiju). Novu, antifašističku vladu Francuske je organizovao pokret generala Šarla de Gola. Francuski gubici života u toku rata su ukupno bili mali, iako je jevrejska zajednica veoma stradala.
Deceniju po završetku rata Francuska gubi glavne kolonije u Africi. Od 1958. (Peta republika), predsednik Francuske ima jake nadležnosti u oblasti izvršne vlasti. Poslednjih decenija Francuska je sa Nemačkom igrala centralnu ulogu u integraciji zemalja Evrope u Evropsku uniju. Evro je uvden kao nacionalno sredstvo plaćanja 1999. Pre toga korišćena je tradicionalna valuta Francuske: francuski franak. Francuska je jedna od 5 stalnih članica Saveta bezbednosti Ujedinjenih nacija.
[uredi - уреди] Politika
Francuska je centralizovana polupredsednička republika. Ustav Pete republike je usvojen na referendumu 28. septembra 1958. Referendum je značajno ojačao autoritet izvršne vlasti u odnosu na skupštinu. Izvršana vlast ima dvojicu lidera: Predsednika republike (trenutno Nikola Sarkozi), koji je šef države i bira se direktono na izborima na mandat od 5 godina (prethodno 7), i Vladu, na čijem je čele premijer kojeg imenuje predsednik. Trenutni premijer je Fransoa Fijon.
Parlament je dvodoman i sastoji se iz Narodne skupštine koja broji 577 članova, i posredno izabranog Senata sačinjenog od 331 osobe. Narodna skupština ima moć da raspusti vladu, pa tako većina članova u skupštini bira vladu. Senatori se biraju na mandat od 6 godina (prvobitno 9 godina), a jedna polovina poslanika se bira svake tri godine počevši od septembra 2008. Zakonodavna moć skupštine je ograničena; u slučaju neslaganja dva doma Parlamenta, Narodna skupština ima poslednju reč, osim kod ustavnih zakona. Vlada ima jak uticaj na oblikovanje stava parlamenta.
Politiku Francuske odlikuju dva suprotstavljenja bloka: jedav levičarski oko Socijalističke partije i desničarski, prethodno okupljen oko stranke Okupljanje za republiku, a danas oko njenog naslednika Unije za narodni pokret. Izvršnu vlast sada čine članovi Unije za narodni pokret.
[uredi - уреди] Administrativna podela
Francuska je podeljena na 26 regiona, koji dalje obuhvataju 100 departmana. Dvadesetdva regiona se nalaze u evropskom delu Francuske (Metropolitanska Francuska) koja obuhvata i ostrvo Korzika. Preostala četiri vanevropska regiona se sastoje od po samo jednog departmana i zovu se Prekomorski deparmani i regioni (Départements et régions d'outre-mer - D.R.O.M.). To su: Gvadelup, Martinik, Francuska Gijana i Reinion. Francuske prekomorske teritorije nisu organizovane u ovaj sistem, one većinom nisu deo EU, i u njima samo delimično važe francuski zakoni.
[uredi - уреди] Stanovništvo
Najveći i najvažniji gradovi su Pariz (pariski region Ils de France) sa oko 12 miliona stanovnika, zatim Marsej, Lil i Lion koji imaju oko milion stanovnika.
- Vidi još: Spisak gradova u Francuskoj
Po proceni od 1. januara 2004. broj stanovnika uključujući i prekomorske oblasti iznosi oko 61,9 miliona. Po broju stanovnika Francuska zauzima drugo mesto u Evropskoj uniji (posle Nemačke) i čini 13 % stanovništva ove organizacije.
Godine 2003. rodilo se 792.600, a umrlo 560.300 ljudi. Kada je 2004. vršen popis 16,2 % stanovništva je bilo starije od 65 i 25,3 % mlađe od 20 godina, dok je 1994. 14,6 % stanovništva bilo iznad 65 i 26,7 % ispod 20 godina.
U 2003. godini sklopljeno je 280.300 brakova, što je 6000 manje nego 2002. U proseku muškarci su imali 30,4, a žene 28,3 godine. Muškarci u Francuskoj žive u proseku 76,7, a žene 83,8 godina.
[uredi - уреди] Etničke grupe
- Francuzi
- Bretonci
- Baski
- Korzikanci
- Nemci (u Alzasu)
- Flamanci
- Arapa (4,5 miliona)
- Oksitanci (15 miliona)
- Katalonci
- Jevreji
- Portugalci
- ostale etničke grupe iz istočne Evrope i Afrike
Francuska ima snažnu politiku asimilacije svih etničkih grupa u jednu Francusku naciju. Bretonski jezik u regionu Bretanje je skoro potisnut iz škola. U Francuskoj se veoma retko govori o autohtonim etničkim grupama i njihovim međusobnim jezičkim i kulturnim razlikama, što je državna politika. Uprkos svemu, veliki broj Bretonaca snažno podržava autonomiju svoje regije, ali je Francuska na vreme reagovala i ekonomskom politikom primorala veliki broj Bretonaca da emigriraju u Pariski region. Različitost autohtonog stanovništva ogleda se i u dijalektu; stanovnici juga Francuske imaju dosta drugačiji i oštriji dijalekat od severnjaka. Grad Tuluz je najveći grad Oksitana i njihova prestonica. Na jugu Francuske ka granici sa Španijom je i regija Baska koja se manjim delom nalazi u Francuskoj, a većim u Španiji. Korzikanci su etnička grupa najsličnija Italijanima. Korzika je jedan od najruralnijih delova države što primorava stanovnike da migriraju u kontinentalni deo države. Značajnu etničku grupu Francuske čine Arapi i Afrikanci koji su uglavnom skoncentrisani oko velikih gradova. Grad sa najvišim procentom Arapa je Marsej i okolina, gde oni čine većinsko stanovništvo. Po nekim statistikama stoji da u Francuskoj ima 4,5 miliona Arapa. U periodu posle Drugog svetskog rata imigranti sve češće dolaze u sukob sa aktuelnom vlašću pre svega zbog teškog socijalnog položaja ali i zbog rasne diskiminacije. Iako Francuska važi za evropsku demokratiju, diskriminacija na rasnoj osnovi nije retka, naročito prema Arapima i Afrikancima.
[uredi - уреди] Religija
Francuska je po ustavu laička država koja poštuje sve religijske zajednice i ne razlikuje ih. Stanovništvo se ne popisuje po veroispovesti, ali postoje statističke indikacije.
Po podacima iz 2006. u Francuskoj 51 % stanovništva pripada rimokatoličkoj crkvi, 31 % su ateisti, oko 4 % su muslimanske veroispovesti, protestanata ima 3 %, jevreja 1%. Preostalih 10 % pripada drugim religijskim zajednicama ili se ne izjašnjava.
Anketa iz 2007. je na pitanje „Kojoj religiji ste najbliži“ dala sledeće rezultate: 64 % katolicizmu, 3 % islamu, 2,1 % protestantizmu i 0,6 % judaizmu. 27 % anketiranih su se izjasnili kao ateisti.
[uredi - уреди] Jezici
Zvanični jezik u Francuskoj je francuski, koji poseduje različite dijalekte u zavisnosti od područja, ali koji nisu jasno definisani u francuskoj gramatici. Regionalni jezici poput bretonskog u Bretanji, flamanskog na granici sa Belgijom, baskijskog u centralnim i istočnim Pirinejima, katalonskog, oksitanskog i drugih, uglavnom se mogu učiti u školi kao drugi strani jezik, ali njihova upotreba u službenim dokumentima i na državnom nivou je zabranjena. Francuska takođe ne priznaje nacionalne manjine, vodeći se nacionalističkom politikom asimilacije. U francuskim prekookeanskim kolonijama pored francuskog koriste se i lokalni jezici. Arapski jezik nije u zvaničnoj upotrebi iako veliki broj Arapa živi u Francuskoj.
[uredi - уреди] Privreda
Francuska pripada grupi 7 privredno najrazvijenijih država sveta.
[uredi - уреди] Poljoprivreda
Poljoprivreda je dobro razvijena, gaji se pšenica, kukuruz, ječam, pirinač, krompir, šećerna repa, uljana repica, hmelj, lan, duvan, voće, povrće i vinova loza. Takođe, zastupljeno je i mesno i mlečno govedarstvo, svinjogojstvo i ovčarstvo. Riblov je značajna grana, a najviše se lovi bakalar i to u okolini Islanda, Njufaundlenda i Grenlanda.
Prema podacima 2007. u Francuskoj je od ukupne teritorije bilo obradivo 34%.[2]
[uredi - уреди] Rudarstvo i industrija
Francuska leži na velikim rudnim bogatstvima od koji se značajno ističu nalazišta uglja, gvozdene rude, boksita, urana, kamene soli, cinka, nafte i prirodnog gasa. Industrija je najrazvijenija u Pariskom basenu, a naročito crna i obojena metalurgija, prehrambena, tekstilna, automobilska, avionska, industrija gume i mašinska industrija. Takođe ističu se i hemijska i elektronska industrija, kao i rafinisanje nafte.
Francuska je evropski rekorder u proizvodnji i distribuciji električne energije iz nuklearnih elektrana. Oko 78% potreba države za energijom zadovoljavaju 59 nuklearnih elektrana, po čemu je druga u svetu, iza SAD. Sa druge strane francuska troši samo 40% energije proizvedene u nuklearnim elektranama, a ostatak izvozi, zarađujući godišnje milijarde dolara, po čemu su svetski rekorderi.[3]
[uredi - уреди] Saobraćaj
Francuska je jedna od najvećih i najznačajnijih zemalja u Evropi. Ona izlazi na niz veoma važnih mora i proteže se kroz niz veoma važnih oblasti (Atlantik, Lamanš, Sredozemlje, oblast Alpa, doline Rajne i Rone), pa je mnogi smatraju "ključnom zemljom zapadne Evrope". Francuska je takođe visokorazvijena zemlja, što sve zajedno čini njenu saobraćajnu mrežu gustom, visoko razvijenom i sigurnom.
Francuska ima razvijen drumski, železnički, vazdušni i vodni saobraćaj. Najveći saobraćajni čvor zemlje i jedna od najvećih u Evropi je glavni grad, Pariz.
Po podacima iz 1998. godine ukupna dužina železničke mreže u Francuskoj je 31.939 km, od čega je 31.840 km pod nadležnošću SNCFa. Ovo se odnosi na pruge standadnog koloseka. Pored toga u zemlji postoji i 99 km pruga uskog koloseka (1000 mm). Francuska železnica je veoma napredna i ona je prevazišla mnoge prirodne prepreke, poput Lamanša, gde postoji podzemna veza železnicom. Takođe, francuska železnica slovi za najbržu na svetu. 2007. g. postignut je novi rekord od 575 km/h. "TŽV" vozovi obično idu brzinama preko 300 km/h, pa je čak u zemlji otvorena rasprava da li se vremenski isplati ići avionima na domaćim linijama.
Gradska železnica je prisutna u svim većim francuskim gradovima. Metro sistem je prisutan u najvećim gradovima. Za razliku od drugih zemlja vozovi se kreću levom stranom (izuzev u Lionskom metrou). Prestonica Pariz ima najrazvijenu metro mrežu sa 16 linija.
Ukupna dužina puteva u Francuskoj u 1998. godini je 893.300 km, od čega je na savremene autoputeve otpadalo 12.000 km, a na magistralne puteve 30.500 km. Uprava nad autoputevima je u rukama privatnih preduzeća, ali pod nadgledanjem državnih organa. Drumska mreža je visoko razvijena, ali po gustini zaostaje za mnogim evropskim zemljama (npr. Nemačka). Takođe, zaostaje i za francuskom železnicom. Putna mreža nižeg ranga takođe je visokog kvaliteta. Državni autoputevi se uglavnom poklapaju sa Evropskim saobraćajnim koridorima i nose dvoznačnu oznaku "M+broj". U raspodeli brojeva nema strogih pravila, mada postoje neka načela. Npr. najstariji (a tim i najvažniji) autoputevi nose brojeve od A1 do A10, a autoputevi koji kreću od Pariza su svi ispod broja A20. Najčešći slučaj je da jedan važni autoput koji kreće od prestonice nosi jednocifren broj (npr. A1), a da autputevi koji se odvajaju od njega imenuju dvocifrenim brojem koji počinje cifrom prvog (nrp. A186, A137). Pored Pariza velika autoputna čvorišta su i Marsej, Lion, Lil, Bordo, Strazbur, Le Man. Na prilazima velikim gradovima autoputevi često imaju i po 3 trake u jednom smeru.
U pogledu vodnog saobraćaja ističu se sledeće luke — Marselj, Avr, Denkerk, Ruan, Nant i Bordo. Najveća luka je u Marselju, koja je i svetskog značaja i opslužuje više zemalja u zaleđu. Luka Avr je glavna luka grada Pariza i nalazi na ušću Sene u La Manš. Sve važne luke su se razvile na ušćima velikih reka u more.
Unutrašnji vodni saobraćaj Francuske je veoma razvijen, jer postoje izvanredni uslovi za to - veliki ravničarski predeo, veliki broj velikih i dugih reka, niski prevoji i razvođa. Dužina puteva (plovnih reka i kanala) je 14.932 km, od čega je 6.969 km pod stalnim prometom. Iako okosnicu čine reke Francuske, poput Loara, Žironde, Rone, Sene, na državnu mrežu naslanjaju i granični plovni putevi (Rajna, Meza) više okolnih zemalja (Belgija, Nemačka, Francuska). Veštački prokopani kanali igraju veoma važnu ulogu u unutrašnjem vodnom saobraćaju Francuske budući da spajaju sva prometno bitnija mora i reke i omogućavaju plovidbu između različitih delova zemlje bez izlaska iz teritorijalnih voda. Takođe, ona znatno skraćuju neke prirodne plovne razdaljine. U državi postoji devet međunarodnih aerodroma, a najveći su „Orli” i „Šarl de Gol” u Parizu. Državna aviokompanija je Er Frans.
[uredi - уреди] Turizam
Francuska je jedna od najposećenijih država na svetu. Sa 81,9 miliona strani turista 2007. godine, Francuska je ispred Španije i Sjedinjeni Država.[4] U Francuskoj se nalaze gradovi od velikog kulturnog značaja (od kojih je najznačajniji Pariz), morska i planiska letovališta i ruralne oblasti u kojima ljudi mogu da uživaju u prirodi i miru. Osim ovog vida turizma, u gradić Lurd ugosti više miliona verskih turista svake godine. Najpopularnije turističke znamenitosti Francuske (prema podacima iz 2003. godine) su: Ajfelov toranj, muzej Luvr, Versajski dvorac, muzej Orsej, Trijumfalna kapija, Centar Žorž Pompidu, Mon Sen Mišel, dvorac Šambor, Sen Šapel, dvorac Visoki Kenigsburg, Pi de Dom, Pikasov muzej i Karkason.[5]
[uredi - уреди] Kultura
U Parizu se nalazi verovatno najpoznatiji muzej umetnosti na svetu: Luvr.
[uredi - уреди] Simboli
Francuska država ima bogatu zbirku nacionalnih simbola. Pored zastave - trikolora, nacionalnog mota, himne, grba, pečata i logoa, to su i Marijana (devojka personifikacija Francuske), frigijska kapa, petlovi, skraćenica RF, nacionalni praznik 14. jul - Dan Bastilje, boginja slobode, lorenski krst (simbol antifašističkog pokreta).
[uredi - уреди] Nauka
Francuska je dala veliki doprinos svetskoj nauci. Njeni najznačajniji predstavnici su: fizičari Blez Paskal, Marija i Pjer Kiri, hemičar Antoan Lavoazje, biolog Luj Paster, matematičar Laplas, filozof Rene Dekart i mnogi drugi.
[uredi - уреди] Školstvo
Kao i u skoro svim ostalim evropskim zemljama školovanje je obavezno. Deca mogu pohađati nastavu u školama, kod kuće ili učiti samostalno. Za sada ima oko 10.000 dece i mladih koja ne pohađaju ni jedan od navedenih vidova nastave. Školstvo Francuske podeljeno je na predškolsko (Maternelle), osnovnu školu (école élémentaire), ostale škole (collège, lycée), srednju školu i fakultet.
Najprestižnija visokošklolska ustanova u Francuskoj je univerzitet Sorbona u Parizu.
[uredi - уреди] Mediji
Najvažniji francuski štampani mediji su dnevne novine. Najpoznatije su: Le Monde i Libération (oko 500.000 primeraka), Le Figaro (konzervativne, 450.000 primeraka), Les Echos i La Tribune (privredne, između 125.000 i 180.000 primeraka), L'Humanité (74.000 primeraka), La Croix (katoličke, 114.000 primeraka), L'Equipe (sportske, 485.000 primeraka), France soir.
Najvažnije nedeljni magazini su: Le Nouvel Observateur, (400.000 primeraka), L'Express (400.000 primeraka), Le Point (400.000 primeraka), L'événement du Jeudi. Takođe su poznati regionalne novine Ouest France.
Najvažniji TV mediji su: TV5, TF1, France 2, France 3, Canal Plus, France 5/Arte, M6. +
[uredi - уреди] Državni praznici
| datum | naziv | lokalni naziv | napomene |
|---|---|---|---|
| 1. januar | Nova godina | Jour de l'An | |
| pokretni datum | Uskrsšnji ponedeljak | Lundi de Pâques | dan nakon Uskrsa |
| 1. maj | Praznik rada | Fête du Travail | |
| 8. maj | Dan pobede | Victoire 1945 | kraj Drugog svetskog rata |
| pokretni datum | Vaznesenje Gospodnje | Ascension | 40 dana nakon Uskrsa |
| pokretni datum | Duhovi | Pentecôte | sedmi dan posle Uskrsa |
| 14. jul | Dan pada Bastije | Fête Nationale | najveći francuski praznik |
| 15. avgust | Velika Gospojina | Assomption | |
| 1. novembar | Svi sveti | Toussaint | |
| 11. novembar | Dan primirja | Armistice 1918 | kraj Prvog svetskog rata |
| 25. decembar | Božić | Noël |
[uredi - уреди] Izvori
- ↑ La Gaule celtique.
- ↑ Svet u brojkama, 138. str, ISBN 978-86-7668-055-9
- ↑ Seničić, B. (2009). "Atomski zalog budućnosti". kWh.
- ↑ Greška citiranja Invalid
<ref>tag; no text was provided for refs namedtourism.stat; $2 - ↑ Musées et Monuments historiques.
[uredi - уреди] Vidi još
[uredi - уреди] Eksterni linkovi
- Elizejska palača - službena stranica predsjednika
- Predsjednik vlade - službena stranica vlade
- Assemblée Nationale - francuski parlament
- Sénat - francuski senat
- Državna administracija - poveznice na razne ustanove
|
||||||||||||||
