Chile
|
|||
| Devisa nacionala: Por la razón o la fuerza | |||
| Lenga oficiala | castelhan | ||
| capitala populacion (an) |
Santiago de Chile 5 161 388 abitants (2002) |
||
 |
|||
| President | Sebastián Piñera | ||
| Superfícia | 756 950 km² | ||
| Populacion | 16 136 137 (2005) | ||
| Independéncia - Jorn - Reconeguda |
(d'Espanha) 18 de setembre de 1810 12 de febrièr de 1818 |
||
| Moneda | peso de Chile | ||
| Ora | UTC+4 | ||
| Imne nacional | Himno Nacional de Chile | ||
| ISO-3166 (Internet) | .cl | ||
| Còde telefonic | +56 | ||
Chile es un estat d'America del Sud que confronta Peró al nòrd, Bolívia al nòrd-èst e Argentina a l'èst. Al sud e a l'oèst es bordat per l'ocean Pacific.
Sa capitala es Santiago.
Lo gentilici es chilen -a (o chilian -a).
Somari |
[modificar] Istòria
En 1531 los espanhòls prenguèron lo contraròtle del govèrn central de l'Empèri Inca (l'actual Peró) e a comptar d'aquel fach comencèron de campanhas per prene lo contraròtle dels territòris al sud de l'Empèri.
Un dels primièrs conquistaires espanhòls foguèt Diego d'Almagro, aquel qu'en 1535 dirigiguèt una expedicion cap al sud dempuèi Peró, après de bregas territorialas amb Francisco Pizarro. Almagro es considerat per èsser lo "descobraire de Chile", malgrat que ja abans lo territòri foguesse abitat. Malgrat aiçò, daissèt pas cap de senhal perdurable sul territòri, e doncas foguèt pas abans lo viatge de Pedro de Valdivia 1540-1541 que s'i establiguèt una preséncia permanenta espanhòla. De camin cap al sud, après de traversar lo desèrt d'Atacama, Valdivia i fondèt una seria d'establiments: lo primièr e mai important, lo 12 de febrièr de 1541, foguèt Santiago de la Nueva Extremadura -la futura Santiago- al pè de la sèrra de Santa Lucia.
Valdivia se conformèt pas amb las magras riquesas obtengudas fins alavetz e decidiguèt una campanha militar cap als territòris situats mai al sud, ont trobèt la mòrt. Aquela campanha venguèt la Guèrra d'Arauco, que Alonso d'Ercilla relatarà magistralament dins la siá òbra "L'Araucana" (1576). La guèrra se va perlongar fins a 1609, quand Felip III e los cacics maputxes celèbran lo Parlament de Quilín que lo primièr reconeis en el als segond una ambigua autonomia coma nacion dins lo Reialme de Chile. Periodicament, dempuèi alavetz, cada nòu governador chilen designat pel rei celebrava aqueles « Parlaments », que cercavan de resòlvre las diferéncias entre las doas parts e esperlongar la patz, en fixant lo riu Bío-Bío coma limit natural dels dos territòris, una zòna encara coneguda coma "La Frontièra". Aquel sistèma perdurarà fins a las guèrras que, al sègle XIX, opausèron los estats chilen e l'argentin, ja liures de la dominacion espanhòla, procèssus que culmina amb la Pacificacion d'Araucania en 1881.
Chile foguèt una colònia espanhòla fins a la fin del decènni de 1810. Dempuèi l'independéncia, Chile a ensajat d'establir un sistèma democratic en divèrses còps, mas coneguèt de periòdes que foguèron interromputs per d'accions de fòrça. Lo mai long e recent foguèt lo Govèrn Militar de Pinochet, qu'empleguèt la tortura e tuèt de milièrs de ciutadans, dempuèi 1973 fins a 1990, an que se restaurèron las libertats e d'institucions democraticas. En octòbre de 1972 Salvador Allende nomenèt comandant en cap de l'armada Augusto Pinochet, lo substituent al General Carlos Prats qu'èra anat al Ministèri de l'Interior. Quand Prats demissionèt, lo 25 d'agost de 1973, Pinochet venguèt comandant en cap de l'armada. Setze jorns après, traïguèt lo govèrn d'Allende, que se retrencarà al palais de la Moneda, e se voldrà pas rendre. Après lo bombardament del palais per l'aviacion, sembla qu'Allende se suicidèt amb un fusilh Ak-13 que li aviá ofèrt Fidel Castro.
De veire: lista dels presidents de Chile.
[modificar] Politica
La Republica de Chile es un estat unitari presidencialista, lo govèrn que n'es integrat per divèrsas institucions autonòmas segon un esquèma constitucional que determina lors foncions e de competéncias, que diferís de la doctrina tradicionala de la separacion de poders. La constitucion de Chile foguèt aprovada lo 11 de setembre de 1980 e dintrèt en vigor lo 11 de març de 1981; es estat reformada divèrses còps, una de las mai importantas, la reforma del 26 d'agost de 2005 que cambièt qualques aspèctes formals de la democracia chilena, mas pas las basas fondamentalas de l'Estat.
Lo poder executiu, nomenat lo "govèrn e l'administracion publica" es dirigit pel president de la republica, cap d'Estat e cap de govèrn. Dempuèi 2010, aquela carga es ocupada per Sebastián Piñera, membre del partit Renovación Nacional. Lo president es elegit per sufragi universal dirècte per un periòde de quatre ans sens la possibilitat de reeleccion immediata. Lo President designa los ministres d'Estat, los intendents, encargats del govèrn de caduna de las regions qu'intègran l'Estat, los governadors de las províncias.
Lo poder judicial es constituit per de tribunals autonòms e independents; la Cort Suprèma de Justícia n'es l'institucion mai nauta. I a un Tribunal Constitucional, autonòm e independent, encargat de la constitucionalitat dels projèctes de lei e los decrèts.
Lo poder legislatiu es exercit pel President de la Republica e a l'encòp pel Congrès Nacional, bicameral, integrat per:
- lo Senat, constituit per 38 senadors elegits per votacion populara, per un mandat de uèch ans, amb la possibilitat de reeleccion. Cada circonscripcion elegís dos senadors; cada quatre ans se renovèla la mitat de la cambra en las eleccions regularas.
- La Cambra de Deputats, constituida per 120 membres elegits per vòte popular per un mandat de quatre ans, amb la possibilitat de reeleccion en lors districtes; cada districte elegís dos deputats; la cambra se renovèla totalament cada quatre ans.
Las eleccions parlamentàrias fan usatge del sistèma binominal, causa que permet l'establiment de dos blòcs politicament majoritaris, actualament lo de la Renovación Nacional, e exclutz los partits politics minoritaris. Aquel sistèma foguèt instaurat en la constitucion de 1980.
[modificar] Geografia
Los païsatges e los climas de Chile son variats :
- al nòrd, lo desèrt d'Atacama,
- a l'èst, las nautas montanhas dels Andes,
- al centre-nòrd e sul litoral, de regions de clima mediterranèu,
- al centre-sud, de regions de clima temperat,
- a l'extrèm sud, de regions de glacièrs.
[modificar] Economia
De veire: Economia de Chile.
[modificar] Cultura
[modificar] Vejatz tanben
[modificar] Ligams intèrnes
[modificar] Referéncias
[modificar] Ligams extèrnes
