Peru

República del Perú, Piruw Republika Republika Peru
Flaga Peru Herb Peru
Dewiza: (hisz.) Firme y feliz por la unión (Silne i szczęśliwy dla jedności)
Hymn: Somos libres, seámoslo siempre
Język urzędowy	hiszpański, keczua i ajmara[2]
Stolica	Lima
Ustrój polityczny	republika
Głowa państwa	prezydent Ollanta Humala
Szef rządu	premier Oscar Valdés
Powierzchnia  • całkowita  • wody śródlądowe	20. na świecie 1 285 220 km² 8,8 %
Liczba ludności (2008)  • całkowita   • gęstość zaludnienia	41. na świecie 29 181 000[3]▲ 23 osób/km²
Jednostka monetarna	sol (PEN)
Niepodległość	od Hiszpanii 28 lipca 1821
Religia dominująca	rzymski katolicyzm
Strefa czasowa	UTC -5
Kod ISO 3166	PE
Domena internetowa	.pe
Kod samochodowy	PE
Kod samolotowy	OB
Kod telefoniczny	+51
1 Lokalnie 2 Dane szacunkowe na lipiec 2008 roku, podane za CIA The World Factbook (źródło:CIA) (ang.)
Hasło Peru w Wikisłowniku

Machu Picchu, Region Cuzco

Kanion Colca

Indianie Keczua sprzedający pamiątki w Kanionie Colca

Rysunki z Nazca

Uros, Titicaca

Peru (Perú, Republika Peru – República del Perú) – państwo w zachodniej części Ameryki Południowej, nad Oceanem Spokojnym. Jest to trzecie co do wielkości państwo kontynentu po Brazylii i Argentynie oraz drugi największy kraj andyjski po Argentynie. Stolicą Peru jest Lima.

Etymologia nazwy

Według najpopularniejszej teorii nazwa Peru (hiszp. Perú, keczua Piruw) pochodzi od lokalnego słowa biru – „rzeka”. Inna z teorii wskazuje na imię indiańskiego wodza Beru, który zapytany przez hiszpańskich odkrywców o nazwę kraju, nie zrozumiał ich języka i podał swoje własne imię. Jeszcze inna z teorii odnosi się do słowa Pelu, które było dawną lokalną nazwą regionu.

Ustrój polityczny

Zgodnie z konstytucją z 31 grudnia 1993, Peru jest republiką, w której głową państwa jest prezydent wybierany w wyborach powszechnych na 5-letnią kadencję. Prezydent posiada dwóch wiceprezydentów. Członkowie rządu są mianowani przez prezydenta, na czele rządu stoi premier. Władzę ustawodawczą sprawuje jednoizbowy parlament – Kongres Republiki Peru, którego 120 członków jest wybieranych w wyborach powszechnych również na 5-letnią kadencję.

System prawny

W Peru obowiązuje system prawa typu kontynentalnego, o dużych wpływach prawa hiszpańskiego. Struktura sądownictwa jest pięciostopniowa. Na szczycie systemu sądowego stoi Sąd Najwyższy. Poniżej znajdują się sądy wyższe, oraz sądy pierwszej instancji. Na dole hierarchii sądowej stoją zawodowi i niezawodowi sędziowie pokoju.

Geografia

Klimat

Na większości obszaru Peru występuje klimat równikowy: wybitnie wilgotny w Amazonii i suchy górski w Andach. Na wybrzeżu klimat zwrotnikowy suchy, na co wpływ ma zimny Prąd Peruwiański. Zróżnicowanie klimatyczne ma wpływ na średnie opady i temperaturę w ciągu roku: w Amazonii przez cały rok średnio około 24-32 °C, mała amplituda temperatur, wysokie opady; na wybrzeżu 15-30 °C, skrajnie sucho.

Krainy geograficzne

Peru można podzielić na 3 krainy geograficzne:

• Costa (wybrzeże)
• Sierra (góry)
• Selva (dżungla).

Costa

Wzdłuż wybrzeża ciągnie się wąski pas nizinny, który często nawiedzają trzęsienia ziemi. Jest to teren o klimacie suchym, miejscami o charakterze pustynnym i półpustynnym, o rocznych opadach zaledwie 20-50 mm. Temperatury średnie: 15-17 °C zimą i 19-21 °C latem. Na wybrzeżu spotyka się charakterystyczną mgłę zwaną garua, której występowanie jest związane z Prądem Peruwiańskim.
Chociaż nizinę nadmorską przecina kilkadziesiąt rzek, tylko 10 z nich wpada do morza. Pozostałe są rzekami okresowymi lub giną w piaskach pustyni. Działalność rolnicza i gospodarcza w tym regionie koncentruje się wzdłuż rzek. Rolnictwo opiera się na sztucznej irygacji.

Costa stanowi ok. 12 % powierzchni kraju, jednak jest zamieszkiwana przez większość ludności Peru (Sama Lima z przedmieściami liczy ponad 8 mln mieszkańców). Produkcja rolnicza w rejonie nadbrzeżnym przynosi ok. 50 % produkcji całego kraju.

Ważne uprawy:

• bawełna długowłóknista
• trzcina cukrowa
• ryż.

Płynący wzdłuż wybrzeży chłodny Prąd Peruwiański przynosi obfitość ryb morskich. Rybołówstwo jest ważną dziedziną peruwiańskiej gospodarki i źródłem dochodu narodowego. Najważniejsze porty rybackie to: Pisco i Paracas.

Na przybrzeżnych wysepkach eksploatuje się złoża guano.

W północnej części wybrzeża znajdują się złoża ropy naftowej.

Sierra

Na region andyjski składają się:

• wyższa Kordyliera Zachodnia, z pasmem Kordyliery Białej, ze szczytami powyżej 6000 m n.p.m., tu znajduje się najwyższy szczyt Peru – Huascarán (6768 n.p.m.)
• niższa Kordyliera Wschodnia
• Puna – śródgórska wyżyna rozdzielająca te pasma górskie

Z pasma Kordyliery Czarnej wypływają źródła Amazonki: Huallaga, Ukajali i Maranon.

Średnie temperatury: 19-23 °C latem, 5-10 °C zimą. Opady roczne – 800 do 900 mm, zdecydowana większość opadów przypada na okres październik-kwiecień.

Pod względem gospodarczym w regionie Sierra największe znaczenie ma przemysł wydobywczy:

• rudy miedzi – Marochoca, Casapalca, Jauli, Cerro de Pasco
• rudy cynku i ołowiu
• rudy wanadu – Minas Ragra
• rudy rtęci – Jauli, Huancavelica
• rudy żelaza – Marcona

a także hutniczy – Cerro de Pasco i La Oroya.

Najważniejszą arterią komunikacyjną jest kolej transandyjska.

Największe miasto tego regionu to położona na wysokości 2339 m n.p.m. u stóp czynnego wulkanu Misti Arequipa. Inne ważne miasto regionu to dawna stolica państwa Inków – Cuzco.

Inne gałęzie przemysłu to przemysł spożywczy i włókienniczy.

Rolnictwo:

• uprawy
  • kukurydza
  • proso
  • kawa
  • kakao
  • herbata
  • ziemniaki
  • krzew koki
• hodowla
  • bydło
  • owce
  • alpaki i lamy.

Selva

Selva znajduje się we wschodniej części Peru. Jest to region o klimacie gorącym, wilgotnym równikowym. Średnie temperatury 20-35 °C, a opady roczne do 3500 mm. Przeważającą część terenu zajmuje wilgotny las równikowy.

Z lasu pozyskuje się drewno (m.in. cedrowe i mahoniowe), kauczuk, chininę i balsam peruwiański.

Ten region Peru, chociaż zajmuje 2/3 powierzchni, jest zamieszkany przez tylko kilkanaście procent ludności.

Uprawy:

• ryż
• bataty
• jukka
• trzcina cukrowa
• kakao
• kawa
• tytoń.

Warunki hydrologiczne

Jeziora:

• Titicaca.

Rzeki:

• Ukajali
• Maranon
• Urubamba
• Apurimac.

Podział administracyjny

Ama
zonas

Ancash

Apurímac

Arequipa

Ayacucho

Caja
marca

Cuzco

Huánuco

Huanca
velica

Ica

Junín

La Libertad

Lamba
yeque

Lima

Prowincja
Lima

Callao

Loreto

Madre de Dios

Moquegua

Pasco

Piura

Puno

Tacna

Tumbes

San
Martín

Ucayali

Peru podzielone jest na 25 regionów i prowincję Lima. Każdy region, co 4 lata, wybiera swój zarząd pod przewodnictwem prezydenta i rady regionu. Planuje on rozwój regionu, realizuje publiczne projekty, promuje aktywność ekonomiczną i zarządza własnością publiczną. Prowincja Lima jest zarządzana przez radę miejską.

Regiony:

Amazonas Ancash Apurímac Arequipa Ayacucho Cajamarca Callao Cuzco Huancavelica Huánuco Ica Junín La Libertad

Lambayeque Lima Loreto Madre de Dios Moquegua Pasco Piura Puno San Martín Tacna Tumbes Ucayali

Prowincje:

• Lima

Historia

Peru jest krajem o bogatej, wielowiekowej historii. Na terenie obecnego Peru w okresie prekolumbijskim istniały rozwinięte cywilizacje indiańskie. Po zdobyciu Peru przez hiszpańskich konkwistadorów na czele z Francisco Pizarro, utworzono tu największe i najbogatsze wicekrólestwo. Mimo zrywów powstańczych Inków nie udało im się pokonać hiszpańskich kolonizatorów. W XIX wieku w całej Ameryce Południowej pojawiły się dążenia niepodległościowe od hiszpańskiej metropolii. Dopiero w 1821 dzięki obcym bojownikom Peru proklamowało niepodległość.

Mimo wielu bogactw naturalnych Peru w XIX i XX wieku nie mogło uzyskać odpowiadającej mu pozycji międzynarodowej. Sytuacja wewnętrzna kraju była niestabilna, a szerokie rzesze społeczne cierpiały biedę. Wielokrotnie armia, na dłuższe lub krótsze okresy, przejmowała władzę lub wpływała na polityczną sytuację w kraju.

Po okresie po części dyktatorskich rządów Alberto Fujimoriego, w demokratycznych wyborach władzę zdobył Alejandro Toledo, pierwszy prezydent indiańskiego pochodzenia w historii kraju i całej Ameryki Południowej. Mimo pewnych osiągnięć na polu gospodarki i względnego uspokojenia sytuacji w Peru, kraj ten nadal boryka się z licznymi problemami społeczno-politycznymi. Od 2006 do 2011 prezydentem ponownie był Alan Garcia Perez, którego poprzednie rządy w latach 1985-1990 doprowadziły kraj do zapaści gospodarczej. W wyborach w 2011 na prezydenta został wybrany Ollanta Humala, który objął urząd 28 lipca 2011.

Zobacz też: historia Ameryki Południowej i Środkowej, hiszpański podbój Ameryki, Ameryka Południowa i Środkowa w XVII wieku, Ameryka Południowa i Środkowa w XVIII wieku, Ameryka Południowa i Środkowa w XIX wieku, pierwsze walki niepodległościowe w Ameryce Łacińskiej.

Ważne postacie w historii

• Edward Jan Habich
• Mario Vargas Llosa
• Ernest Malinowski

Gospodarka

Peru jest krajem rozwijającym się i obciążonym wysokim zadłużeniem zagranicznym, ale jednocześnie jednym z najszybciej rozwijających się w całej Ameryce Południowej. Wzrost gospodarczy w 2006 wynosił 7,7 %, w 2007 8,9 %, a w roku 2008 9,8 %. Waluta jest stabilna, jednak inflacja wzrosła z 1,8 % w roku 2007 do 5,8 % w 2008. W 2008 PKB na osobę wynosił 8500 $.

Głównymi eksporterami do Peru są Stany Zjednoczone – 26,1%, Wielka Brytania – 11,6%, Chiny – 7,9%, Szwajcaria – 7,5%, Japonia – 4,9% (przemysł maszynowy, sprzęt transportowy, żelazo, stal, chemikalia, farmaceutyki, produkty żywnościowe). Najważniejsi importerzy to USA – 27,5%, Hiszpania – 8,3%, Chile – 7,9%, Brazylia – 4,7% i Kolumbia – 4,6% (ryby i produkty rybne, złoto, miedź, cynk, ropa, kawa, cukier, bawełna).

Przemysł

Podstawą gospodarki jest wydobycie i eksport rud miedzi (2 miejsce na świecie po Chile), cynku (2 miejsce po Chinach), ołowiu, żelaza, ropy naftowej i gazu ziemnego, bizmutu, rtęci, molibdenu, antymonu, srebra (1. miejsce w świecie – 2009), złota oraz guano (1 miejsce).

Przemysł przetwórczy (huty miedzi i żelaza, zakłady wzbogacania rud) od lat 80. jest stale rozbudowywany. W kraju istnieje także przemysł spożywczy, głównie cukrowniczy, młynarski i przetwórstwa ryb, włókienniczy, środków transportu (montownia ciężarówek Volvo w Limie), chemiczny, cementowy, garbarski i rafineryjny.

Rozmieszczenie ośrodków przemysłowych w Peru jest nierównomierne – 50% przemysłu skupione jest wokół Limy, Arequipy i Trujillo.

Rolnictwo

Peru jest krajem górzystym, grunty orne zajmują zaledwie 3% pow. państwa. Uprawia się bawełnę, kukurydzę, ryż, pszenicę, jęczmień, kawy, kakao, maniok, trzcinę cukrową, banany, winorośl, tytoń, herbaty, owoce cytrusowe, drzewo kola, a u wschodnich podnóży Andów istnieją także nielegalne uprawy krasnodrzewu pospolitego.

Zyski przynosi także eksploatacja drewna mahoniowca, cedru tropikalnego, kauczukowca, drzewa chinowego i kokainowego.

W kraju hoduje się owce, bydło, lamy, alpaki, trzodę chlewną.

W Peru istnieje wysoko rozwinięte rybołówstwo (4. miejsce w świecie), korzystające z bogatych łowisk przybrzeżnych, wynajmowanych też innym państwom.

Komunikacja

Sieć komunikacyjna w Peru jest słabo rozwinięta.

Linie kolejowe w kraju pochodzą głównie z XIX wieku i łączą andyjskie ośrodki wydobycia różnych surowców z portami na wybrzeży kraju. Przykładem jest, do niedawna najwyżej położona na świecie (do wysokości 4749 m n.p.m.), linia kolejowa Lima-La Oroya-Cerro de Pasco, wybudowana przez polskiego inżyniera Ernesta Malinowskiego. Obecnie wyżej położona linia kolejowa znajduje się w chińskim Tybecie.

Peru posiada około 70 tys. km. dróg przeznaczonych do transportu kołowego.

Duże znaczenie ma żegluga rzeczna na Amazonce i jej dopływach oraz kabotażowa wzdłuż wybrzeży Oceanu Spokojnego. Główne porty rzeczne Peru to Iquitos i Pucallpa.

Międzynarodowe porty lotnicze znajdują się w Limie oraz Iquitos.

Główne porty morskie Peru:

• Callao
• Talara
• Mollendo.

Demografia

Peruwiański Indianin

Z populacją wynoszącą około 28 milionów ludzi Peru jest czwartym najludniejszym państwem Ameryki Południowej. Przewiduje się, że w 2050 roku populacja kraju wyniesie około 42 miliony osób.

W 2005 72,6% obywateli Peru mieszkało w miastach, a pozostałe 27,4% na terenach wiejskich. Główne miasta, z których każde ma ponad 200 tys. mieszkańców, to Lima (żyje w niej co czwarty obywatel Peru), Arequipa, Trujillo, Chiclayo, Piura, Iquitos, Chimbote, Cuzco i Huancayo.

Według spisu powszechnego z 1993 język hiszpański jest językiem ojczystym dla 80,3% obywateli Peru, a język keczua dla 16,5% Peruwiańczyków. Inne języki (głównie indiańskie) były językami ojczystymi dla 3% populacji kraju.

Peruwiańczycy są narodem wieloetnicznym, Indianie stanowią 45% populacji kraju, Metysi 37%, a biali (głównie pochodzenia hiszpańskiego) 15%.

Średnia długość życia wynosi dla mężczyzn 62 lata, a dla kobiet 66 lat.

Najbardziej zaludnionych obszarów metropolitalnych

Najbardziej zaludnionych obszarów metropolitalnych
Lima Trujillo Arequipa	#		Obszary metropolitalne	Region	populacja		Cuzco Chimbote Piura
	1		Lima	Lima	9 450 585
	2		Trujillo	La Libertad	906 313
	3		Arequipa	Arequipa	886 708
	4		Chiclayo	Lambayeque	782 955
	5		Piura	Piura	496 717
	6		Iquitos	Loreto	457 865
	7		Cuzco	Cuzco	414 375
	8		Chimbote	Ancash	375 567
	9		Huancayo	Junín	359 550
	10		Tacna	Tacna	287 321
	*Szacunkowa populacja do roku 2012 *Konformacja głównych obszarów metropolitalnych:Lima, Trujillo, Arequipa, Chiclayo.

Edukacja

Według spisu powszechnego z 1993 czytać i pisać potrafi 88,9% populacji kraju (94.8% mieszkańców miast i 76,1% mieszkańców wsi).

Obowiązek szkolny w Peru obejmuje bezpłatną szkołę podstawową i średnią.

Peru posiada 16 uniwersytetów (najstarszy to Uniwersytet św. Marka w Limie, założony w 1551 roku), 5 politechnik i kilkanaście innych szkół wyższych oraz trzy akademie: Peruwiańską (zał. w 1887), Nauk Ścisłych i Przyrodniczych (zał. w 1939) oraz Medycyny (zał. w 1884).

W Peru, kraju uznawanym za ojczyznę ziemniaka, jest utworzony największy na świecie bank genów tej rośliny. Zdeponowano tam ponad 10 tysięcy jej odmian.

Kultura

Peruwiańska kultura jest zakorzeniona w tradycjach hiszpańskich i rdzennej ludności, chociaż wpływ mają na nią także etniczne grupy Azjatów i Europejczyków.

Sztuka peruwiańska rozpoczęła się tworzeniem ceramiki, rzeźb, biżuterii przez wczesnych Indian. Najznamienitszym przykładem indiańskiej myśli architektonicznej jest Machu Picchu.

W czasach kolonialnych dominowała sztuka baroku. Przez ten okres rozwinęła się sztuka sakralna, czego dowodem jest zwiększenie liczby kościołów i dzieł religijnych.

Peruwiańska literatura była z początku przekazywana ustnie. Wiele spośród tych opowieści przetrwała do naszych czasów jako ludowe legendy. Hiszpanie wprowadzili pisanie dopiero w XVI wieku i niemal od razu pojawiły się kroniki i dzieła religijne. Najbardziej znanymi pisarzami są José Santos Chocano, José María Eguren, Julio Ramón Ribeyro i Mario Vargas Llosa.

Peruwiańska architektura to połączenie stylów europejskich i tubylczego spojrzenia. Dwie najważniejsze budowle epoki kolonialnej to Katedra w Cuzco i Kościół św. Klary w Cuzco. Następnie pojawiła się sztuka Baroku. Przykładami tego okresu są Kościół w Compañía i fasada Uniwersytetu w Cuzco.

Wojna o niepodległość pozostawiła pustkę, która została wypełniona przez francuski neoklasycyzm. Architektura dwudziestowieczna pozostaje w sprzeciwie do funkcjonalizmu czego przykładem jest San Martin Plaza w Limie.

W 2010 Peruwiańczyk - Mario Vargas Llosa, otrzymał Literacką Nagrodę Nobla.

Religia

W spisie powszechnym z 1993 89% Peruwiańczyków powyżej 12 roku życia określiło się jako katolików, 6,7% jako ewangelików, 2,6% jako wyznawców innych religii oraz 1,4% jako ateistów. Dane z 2005:

• Katolicyzm: 61,2%

• Ateizm: 23%
• Protestantyzm: 10,6%
  • Zielonoświątkowcy: 3,8%
  • Kościół Adwentystów Dnia Siódmego: 2,14%
  • Ewangeliczny Kościół Peru: 1,17%
  • Kościół Nazarejczyka: 0,47%
• Mormoni: 1,25%
• Religie tradycyjne: 1,2%
• Świadkowie Jehowy: 0,39%

• Buddyzm: 0,31%
• Bahaizm: 0,09%
• Judaizm: 0,02%

Zobacz też

• Świetlisty Szlak – maoistowska organizacja terrorystyczna, nazywająca sama siebie Komunistyczną Partią Peru (El Partido Comunista del Perú).
• Kultury andyjskie
• Ambasada Peru w Polsce