Chili

República de Chile Flago di Chili Blazono di Chili Chefurbo: Santiago ·Lojanti: 5.458.590 (2002) Precipua urbo: Santiago Oficala linguo: Hispaniana (de facto) Guvernerio: Republiko ·Prezidisto: Sebastián Piñera Surfaco: (38ma granda) ·Totala: 756 590 km² ·% aquo: 1,07 Lojanti: (60ma granda) ·Totala: 16 928 873 (2009) ·Lojanto-denseso: 22 loj./km² Nacionala himno: Nacionala Himno di Chili Pekunio: Chiliana peso Reto-kodo: .cl Precipua religio: katolikismo

Chili esas lando qua jacas en Sud-Amerika. Lua vicina landi esas en nord Peru, en nord-esto Bolivia, ed en esto Arjentinia. En westo e sudo jacas oceano Pacifiko. Sua chef-urbo nomesas Santiago.

Historio

Fernão de Magalhães esis l'unesma Europana explorero qua agnoskis la regiono di nuna Chili, ye 1520. Ye 12 di februaro 1541 Pedro de Valdivia fondis l'urbo di Santiago. La Kapitanio di Chili esis parto di Vice-Rejio di Peru til la nedependeso di lando.

Chili komencis lua proceso di nedependeso de Hispania ye 18 di septembro 1810 kande provizora guverno deklaris lando un republiko, ma ye 1814 royalista trupi riganis kontrolo di povo. Ye februaro 1817 José de San Martín krucumis Andi kun lia trupi e vinkis Hispaniani en Chacabuco-batalio ye 12 di februaro. Nedependeso esis deklarita ye 12 di februaro 1818 e Hispaniani esis finale vinkita ye 5 di aprilo 1818 en Maipú-batalio. Bernardo O'Higgins divenis l'unesma chefo di stato di lando. Malgre la nedependeso, Chili prezervis l'esenco di stratigita koloniala strukturo, kun la politiko komandita da oligarkii. Granda proprietanti di farmeyi sejornis povoza.

Videz anke: Pacifiko-milito.

Kom konsequo di Pacifiko-milito Chili ganis teritorii de Bolivia e Peru, en nordo di lando. Pos interna milito ye 1891 la prezidisto e la kongreso partoprenis povo.

Pos militarala stato-stroko ye 1924 okuris un periodo di politikala ne-estabileso, qua durigis til 1932. Carlos Ibáñez del Campo guvernis lando du foyi en ta periodo: 1925, e de 1927 til 1931 de facto kom diktatoro.

Ye 1964 Eduardo Frei Montalva esis elektita prezidisto e komencis ekonomiala e sociala reformi, inkluze agrala reformo, ma renkontris rezisto de la sinistra qua konsideris le reformi poka utila, e de la dextra qua konsideris ol ecesiva.

En la prezidantala elekto ye 1970 Salvador Allende, l'unesma socialista prezidisto direte eligita da populo, vinkis. Pos elekto, Usa lansis ekonomikala sancioni kontre Chili. Ye 11 di septembro 1973 militestri, komandita da Augusto Pinochet kaptis povo e komencis diktatoreso qua duris til 1990, nam plebicito eventita ye la 5ma di oktobro 1988.

Ye 11 di marto 1990 Patricio Aylwin, l'unesma elektita prezidisto pos la diktatoreso di Pinochet, asumis povo. Eduardo Frei Ruiz-Tagle, filiulo di Eduardo Frei Montalva, sucedis Aylwin ye 1994. Ye 2006 socialista Michelle Bachelet divenis l'unesma muliero prezidisto di lando. Ye 2010 malgre la granda populareso di Bachelet, el ne esis kapabla di helpar la vinko di lua kandidato, Eduardo Frei Ruiz-Tagle, e la kandidato di centro-dextra, Sebastián Piñera, vinkis l'elekto.

Politiko

Chili esas republiko. La parlamento havas 2 chambri: Senato kun 38 membri, e Chambro di Deputati (Cámara de Diputados) kun 120 membri. La koncilantaro jacas en Valparaíso.

Nuna Chiliana konstituco esis adoptita partale en 1 di marto 1981, totale en 11 di marto 1990 e sufris enmendi en 1989, 1991, 1994, 1997, 1999, 2000, 2001, 2003, 2005, e de 2007 til 2010. Ol substitucis komplete la konstituco di 1925. Komence ol donis granda povo a la prezidanto, ma en 1990 kelka dispozi ke donis granda povo a la prezidisto esis eliminita, kom la povo por dissolvar la Chambro di Deputati e la prezidantala mandato di ok yari.

Politikala Subdividuro

Depos la yaro 1979 Chili dividesas en 13 regioni, qui sub-dividesas en provinci e qui itere dividesas en komoni (Comunas). Aktuale Chili havas 15 regioni, 53 provinci e 346 komoni.

N.º	Regiono	Chefurbo	Surfaco	Lojanti (2)
XV	Arica e Parinacota	Arica	16.873,3 km²	189.692
I	Tarapacá	Iquique	42.225,8 km²	286.105
II	Antofagasta	Antofagasta	126.049,1 km²	547.933
III	Atakama	Copiapó	75.176,2 km²	272.402
IV	Coquimbo	La Serena	40.579,9 km²	677.300
V	Valparaíso	Valparaíso	16.396,1 km²	1.682.005
RM	Metropolala Regiono di Santiago	Santiago	15.403,2 km²	6.607.805
VI	Libertador General Bernardo O'Higgins	Rancagua	16.387,0 km²	849.120
VII	Maule	Talca	30.269,1 km²	975.244
VIII	Biobío	Concepción	37.068,7 km²	1.982.649
IX	La Araucanía	Temuco	31.842,3 km²	937.259
XIV	Los Ríos	Valdivia	18.429,5 km²	373.712
X	Los Lagos	Puerto Montt	48.583,6 km²	794.529
XI	Aisén del General Carlos Ibáñez del Campo	Coihaique	108.494,4 km²	100.417
XII	Magallanes e Chiliana Antarktika (1)	Punta Arenas	132.033,5 km²	156.502

⁽¹⁾ Inkluzanta la Chiliana Antarktik-teritorio, sua surfaco es 1.382.291,1 km²

⁽²⁾ Evaluita ye la 30ma di junio di 2006 - "INE Compendio Estadístico Año 2006"

Geografio

Grey glaciero, en sudo di Chili.

Chili havas plu kam 4.630 kilometri de nordo til sudo, ma nur 430 maxima de esto til westo. La nordo di Chili esas kovrata da la dezerto di Atacama, qua kontenas multa erci, kom nitrati e kupro. En esto jacas Andi. La regiono konocata kom Valle Central (centrala valo) ube jacas Santiago koncentras populo ed anke diversa kultivadi. En sudo jacas richa foresti ed en extrema sudo, glacieri.

Ekonomio

Videz anke: Ekonomio di Chili.

Demografio

Segun demografiala kontado en 2002, Chili havis 15.1 milioni lojanti. On kalkulas ke ye 2050 totala populo di lando esos 20.2 milioni. Lua populo originis precipue de Hispani, kun kelka mixuri da Germani, Italiani, Irlandani, Franci, Britani, Suisi e Kroatiani.

Kulturo

Chili esas konsiderata lando di poeti. En lua historio aparis importanta nomi kom Vicente Huidobro e Pablo de Rokha, e la Nobel-premiarii Gabriela Mistral e Pablo Neruda. En prozo Isabel Allende esas nuna maxim konocata nomo di lando.