Το τέλος ενός κύκλου.

Όσοι καλούνται σήμερα να γράψουν την κριτική μιας ταινίας βρίσκονται σε μια ιδιάζουσα θέση, καθώς ενώ έχουν δει την ταινία και θέλουν να την κρίνουν, αποφεύγουν να αποκαλύψουν βασικά στοιχεία της πλοκής της και κυρίως το τέλος της. Μια κριτική που δεν ακολουθεί τον παραπάνω άγραφο κανόνα χαρακτηρίζεται spoiler, μπορεί δηλαδή να καταστρέψει όλη την ουσία που κρύβεται στο να βλέπει κανείς την ταινία χωρίς να ξέρει τι θα γίνει στο τέλος. Η οπτική αυτή είναι τόσο διαδεδομένη στη σύγχρονη λογοτεχνία και στον κινηματογράφο, που είναι δύσκολο ίσως να καταλάβουμε τις αφηγηματικές δυναμικές του αρχαίου έπους και της τραγωδίας, το κοινό των οποίων ήξερε εκ των προτέρων τις βασικές παραμέτρους του μύθου, από την αρχή ως το τέλος.

Ας πάρουμε για παράδειγμα το τέλος της Ιλιάδας. Ο Πρίαμος, συνοδευόμενος από τον Ερμή, εισέρχεται στο εχθρικό στρατόπεδο και ικευτεύει τον Αχιλλέα να του επιστρέψει τον νεκρό Έκτορα. Η αμείλιχη οργή του ήρωα κάμπτεται και επιστρέφει το σώμα του Έκτορα στον πατέρα του. Η εντυπωσιακή αυτή συμφιλίωση θεωρήθηκε από κάποιους φιλολόγους ως δείγμα της αισιοδοξίας του Ομήρου. Έχουμε δηλαδή ένα happy ending στην Ιλιάδα και μια θετική νότα ότι οι άνθρωποι μπορούν στο τέλος να αφήσουν κατά μέρος τα άσβεστα πάθη τους και να καταλάβουν ότι μοιράζονται τις ίδιες αγωνίες, λύπες και χαρές αυτού του κόσμου. Με μια μεγαλειώδη κίνηση, ο δολοφόνος του Έκτορα φιλοξενεί τον Πρίαμο, τον βασιλιά που έσκυψε και φίλησε τα χέρια του ανθρώπου που σκότωσε το γιο του.

Κατά τη γνώμη μου, όμως, αυτοί που βλέπουν ένα αισιόδοξο τέλος στην Ιλιάδα είναι βαθιά νυχτωμένοι. Το όλο νόημα είναι ότι η συμφιλίωση μεταξύ Αχιλλέα και Πρίαμου είναι προσωρινή και μάταιη. Το επεισόδιο αυτό είναι μεμονωμένο και η ουσία του είναι ότι ανακαλεί όλο το φάσμα του Τρωϊκού κύκλου. Ο πόλεμος θα συνεχιστεί, ένας άλλος γιος του Πρίαμου, ο Πάρις, θα σκοτώσει τον Αχιλλέα και ο γιος του Αχιλλέα, ο Νεοπτόλεμος, θα σκοτώσει τον Πρίαμο. Η όλη συνάντηση του Αχιλλέα και του Πρίαμου είναι σκοτεινή και δυσοίωνη. Μέσα στη νύχτα, η συνοδεία του Ερμή, ο οποίος ήταν ψυχοπομπός, παραλληλίζει την είσοδο του Πριάμου στο στρατόπεδο των Αχαιών με μια κατάβαση στον κάτω κόσμο. Στον κόσμο αυτόν συναντάει τον Αχιλλέα, ο οποίος περιφέρεται σαν ζωντανός νεκρός καθόλη τη διάρκεια του έπους. Αν και ο θάνατος του Αχιλλέα βρίσκεται έξω από το αφηγηματικό πλαίσιο της Ιλιάδας, στο τέλος ο Πρίαμος είναι σα να συναντά ένα φάντασμα.

Με δυο λόγια, το τέλος της Ιλιάδας είναι όντως συγκλονιστικό όχι όμως επειδή το έπος κλείνει με μια απρόσμενη συμφιλίωση, αλλά επειδή η προσωρινή αυτή ανακωχή θυμίζει ακόμη πιο έντονα τα φοβερά γεγονότα του πολέμου που θα ακολουθήσουν. Η οργή του Αχιλλέα και το έπος τελείωσε, ο πόλεμος όμως όχι.

Στο συνεχή παραλληλισμό της Αινειάδας με την Ιλιάδα στηρίζει ο Βιργίλιος την εντύπωση που κάνει το τέλος του ρωμαίου επικού στους αναγνώστες του. Σε μια μονομαχία που ανακαλεί την μονομαχία Αχιλλέα- Έκτορα, ο Αινείας μπήγει βαθιά το σπαθί του στο στήθος του Τύρνου. Τα μέλη του Τύρνου λύνονται και η ψυχή του πετάει στον Άδη. ΤΕΛΟΣ.

Στην Ιλιάδα μετά το θάνατο του Έκτορα ακολουθούν δύο ραψωδίες. Αντίθετα, η Αινειάδα κλείνει με τη βίαιη εκτέλεση του Τύρνου, ο οποίος ικετεύει τον Αινεία να μην τον σκοτώσει. Το τέλος της Αινειάδας είναι τόσο απρόσμενο και απότομο, που στην Αναγέννηση κάποιος έγραψε το 13ο βιβλίο της Αινειάδας, ενώ σύγχρονοι φιλόλογοι απέδωσαν το απότομο τέλος του έπους στο θάνατο του Βιργιλίου. Emendaturus si licuisset δηλαδή: "Aν είχε την ευκαιρία, θα το αναθεωρούσε".

Μια τέτοια ανάγνωση όμως είναι μάλλον εκτός τόπου και χρόνου. Το βίαιο τέλος της Αινειάδας όχι μόνο εντείνει τη σκηνή του θανάτου του Τύρνου, αλλά βρίσκεται σε αντίστιξη με τις μεγαλεπήβολες εγγυήσεις του αυτοκράτορα Αυγούστου ότι το καθεστώς του εξασφαλίζει την ειρήνη εις τον αιώνα τον άπαντα. Καθώς η Αινειάδα γράφεται υπό την σκιά της αυγούστειας προπαγάνδας, το τέλος της, το οποίο αφήνει ανοιχτό τον κύκλο της βίας και αρνείται ακόμη και την προσωρινή συμφιλίωση των εχθρών της Ιλιάδας, σίγουρα δεν αποτελεί το καλύτερο εγκώμιο για το καθεστώς του Αυγούστου.

Η πιο σαφής ένδειξη όμως ότι το τέλος της Αινειάδας είναι το τέλος που ήθελε ο Βιργίλιος, είναι ότι ο τελευταίος στίχος του έπους παραπέμπει στους πρώτους στίχους που έγραψε ο νεαρός Βιργίλιος:

uitaque cum gemitu fugit indignata sub umbras.

και η ψυχή του στενάζοντας φεύγει με αγανάκτηση στις σκιές.

Αινειάδα 12.952

Στο πρώτο ποίημα των βουκολικών Εκλογών, ο φτωχός Μελίβοιος εξορίζεται από την πατρίδα του (nos patriam fugimus), ενώ ο Τίτυρος απολαμβάνει νωχελικά την σκιά της βουκολικής ευτοπίας του (lentus in umbra). Οι πρώτοι στίχοι που έγραψε ο Βιργίλιος αναφέρονται στη δήμευση των χωραφιών από τον Αύγουστο και στην απόδοσή τους στους στρατιώτες του. Η ειρήνη του Αυγούστου διχάζει τους πολίτες του και η ψυχή του Τύρνου που πετά στις σκιές του κάτω κόσμου μας γυρίζει στην αρχή της ποιητικής καριέρας του Βιργίλιου. Η ιστορία όχι μόνο δεν είναι γραμμική, αλλά είναι ένας κύκλος άσβεστων εμφύλιων εντάσεων, οι οποίες αρχικά μολύνουν το ειδυλιακό σκηνικό της βουκολικής ουτοπίας και τελικά κορυφώνονται στην ανελέητη βία της επικής μάχης. Το τέλος και η αρχή της ποίησης του Βιργίλιου κλείνουν έναν πολιτικά και ποιητικά φορτισμένο κύκλο αίματος, οδηγώντας τον αναγνώστη από την αρχή στο τέλος και πάλι στην αρχή. Και όλα αυτά δύο χιλιάδες χρόνια πριν από το Finnegans Wake του James Joyce.

Βλέπω κάτι όνειρα.

Αν θέλαμε να καταρτίσουμε μια λίστα βιβλίων που διαβάστηκαν από μεγάλο αριθμό ανθρώπων, άσκησαν επιρροή επί αιώνες, οι ιδέες του μας επηρεάζουν ακόμη και σήμερα, αλλά σχεδόν κανείς δεν γνωρίζει τον συγγραφέα ή έχει ακούσει ποτέ κάτι για το βιβλίο, θα έπρεπε να συμπεριλάβουμε σε εξέχουσα θέση στον εν λόγω κατάλογο τα Ονειροκριτικά του Αρτεμιδώρου. Ο Αρτεμίδωρος προσπάθησε να κατηγοριοποιήσει και να ερμηνεύσει το νόημα των ονείρων εξετάζοντας την σχέση τους με συγκεκριμένα πολιτιστικά και κοινωνικά συμφραζόμενα και λαμβάνοντας υπόψη του παραμέτρους όπως το φύλο, η ηλικία και το επάγγελμα. Οι πηγές του Αρτεμιδώρου χάνονται στα ταξίδια του στην Ελλάδα και στην Μικρά Ασία, και στην ακούραστη προσπάθειά του να βρει το ερμηνευτικό κλειδί των ονείρων, μιλώντας με ιερείς, μάντεις, αστρολόγους και φιλόσοφους της εποχής του (2ος-1ος αιώνας π.Χ.).

Η γλώσσα έχει κεντρική θέση στη μεθοδολογία του Αρτεμιδώρου. Το κείμενό του είναι συχνά κάθε άλλο παρά ξεκάθαρο και τα ερμηνευτικά και κειμενικά προβλήματα πολλά, ειδικά όταν επικαλείται σπάνιες λέξεις και τύπους τοπικούς διαλέκτων για να στηρίξει το επιχείρημά του. Τα λογοπαίγνια και οι αναγραμματισμοί μπορούν να αποκαλύψουν το νόημα των ονείρων κατά τον Αρτεμίδωρο. Για να δώσω ένα ξεκάθαρο παράδειγμα, ο Αρτεμίδωρος μας λέει ότι αν κάποιος δει στον ύπνο του βόδια (βόες) αυτό σημαίνει σκάνδαλο επειδή το όνομα των συγκεκριμένων ζώων είναι παρονομασία της λέξης βοή (Ονειροκριτικά 2.12). Ο Φρόυντ, που κοιμόταν και ξυπνούσε με τον Αρτεμίδωρο, έδωσε μεγάλη βάση στα λογοπαίγνια για να ερμηνεύσει τα όνειρα. Βαθιά επηρεασμένος από τα Ονειροκριτικά, ο Φρόυντ υποστήριξε ότι η εναλλαγή λέξεων που είναι άσχετες μεταξύ τους νοηματικά αλλά παρόμοιες ηχητικά είναι το κλειδί που ανοίγει την πόρτα που υποσυνείδητου. Αν κάποιος, για παράδειγμα, που έχει ως μητρική του γλώσσα τα αγγλικά ονειρεύεται ένα σκύλο (dog) υπάρχει σοβαρή περίπτωση το όνειρο να έχει σχέση όχι με σκύλους αλλά με τον θεό (god).

Είναι γνωστό βέβαια ότι η βάση για όλες τις θεωρίες του Φρόυντ βρίσκεται στην αρχαιοελληνική γραμματεία, κυρίως στον Αριστοτέλη, τον Αρτεμίδωρο και τους αρχαίους τραγικούς. Δεν ξέρω όμως κατά πόσο κοίταξε τον Όμηρο. Στην εποχή του Φρόυντ οι κλασικοί φιλόλογοι (κυρίως οι Γερμανοί) ήταν ενθουσιασμένοι και επηρεασμένοι από τη θεωρία του Δαρβίνου για την εξέλιξη των ειδών και θεωρούσαν τον Όμηρο ως πρωτόγονο ποιητή. Σήμερα ξέρουμε καλύτερα. Αυτοί που διανοητικά ήταν πιο κοντά στον πίθηκο ήταν οι φιλόλογοι του 19ου αιώνα, όχι ο Όμηρος. Ερμηνευτικές προσεγγίσεις όπως η αφηγηματολογία, η ψυχανάλυση και η διακειμενικότητα μας έχουν δώσει να καταλάβουμε ότι η πολυπλοκότητα και το βάθος των ομηρικών επών είναι κάτι που ο Joyce, ας πούμε, (ένας από τους καλύτερους αναγνώστες του Ομήρου όλων των εποχών) μπορούσε απλώς να ονειρευτεί.

Και για να μη ξεφεύγω από το θέμα, αν ήθελε ο Φρόυντ να εξετάσει τη σχέση ανάμεσα στα όνειρα και τα παιχνίδια της γλώσσας θα μπορούσε να δώσει περισσότερη βάση, ας πούμε, στην Οδύσσεια. Ας δούμε ένα παράδειγμα. Στην τ ραψωδία η Πηνελόπη συναντά και συνομιλεί με τον Οδυσσέα, ο οποίος είναι μεταμφιεσμένος σε ζητιάνο και της αραδιάζει ένα σωρό ψέματα. Πολλοί αναγνώστες θεωρούν δεδομένο ότι η Πηνελόπη δεν ξέρει την πραγματική ταυτότητα του ζητιάνου, αλλά η όλη σκηνή εμένα μου μοιάζει πολύ πιο αμφιλεγόμενη, καθώς δεν είναι ξεκάθαρο ποιος δουλεύει ποιον. Αυτό όμως είναι άλλη ιστορία. Λίγο πριν από το τέλος της συνάντησής τους, η Πηνελόπη ζητά από τον φιλοξενούμενό της να της ερμηνεύσει το παρακάτω όνειρο:

ἀλλ' ἄγε μοι τὸν ὄνειρον ὑπόκριναι καὶ ἄκουσον.

χῆνές μοι κατὰ οἶκον ἐείκοσι πυρὸν ἔδουσιν

ἐξ ὕδατος, καί τέ σφιν ἰαίνομαι εἰσορόωσα·

ἐλθὼν δ' ἐξ ὄρεος μέγας αἰετὸς ἀγκυλοχήλης

πᾶσι κατ' αὐχένας ἦξε καὶ ἔκτανεν· οἱ δ' ἐκέχυντο

ἁθρόοι ἐν μεγάροισ', ὁ δ' ἐς αἰθέρα δῖαν ἀέρθη.

αὐτὰρ ἐγὼ κλαῖον καὶ ἐκώκυον ἔν περ ὀνείρῳ,

ἀμφὶ δέ μ' ἠγερέθοντο ἐϋπλοκαμῖδες Ἀχαιαί,

οἴκτρ' ὀλοφυρομένην, ὅ μοι αἰετὸς ἔκτανε χῆνας.

ἂψ δ' ἐλθὼν κατ' ἄρ' ἕζετ' ἐπὶ προὔχοντι μελάθρῳ,

φωνῇ δὲ βροτέῃ κατερήτυε φώνησέν τε·

’θάρσει, Ἰκαρίου κούρη τηλεκλειτοῖο·

οὐκ ὄναρ, ἀλλ' ὕπαρ ἐσθλόν, ὅ τοι τετελεσμένον ἔσται.

χῆνες μὲν μνηστῆρες, ἐγὼ δέ τοι αἰετὸς ὄρνις

ἦα πάρος, νῦν αὖτε τεὸς πόσις εἰλήλουθα,

ὃς πᾶσι μνηστῆρσιν ἀεικέα πότμον ἐφήσω.’

ὣς ἔφατ', αὐτὰρ ἐμὲ μελιηδὴς ὕπνος ἀνῆκε·

παπτήνασα δὲ χῆνας ἐνὶ μεγάροισ' ἐνόησα

πυρὸν ἐρεπτομένους παρὰ πύελον, ἧχι πάρος περ.”

Αλλά άκου, εξήγησε κι αυτό μου το όνειρο:

είκοσι χήνες στην αυλή μου τρώνε το μουλιασμένο στάρι,

κι εγώ τις βλέπω και τις χαίρομαι. Μα ξαφνικά από το βουνό χυμώντας

πάνω τους πέφτει αετός αγκυλομύτης και τους τσακίζει

τον λαιμό: όλες νεκρές σωριάζονται επιτόπου κι ο αετός

υψώνεται στο θείο αιθέρα.

Εγώ, στ' όνειρο μέσα, κλαίω και σφαδάζω, τριγύρω μου

μαζεύονται ντόπιες γυναίκες καλοπλέξουδες, συμπάσχοντας

για τον πικρό οδυρμό μου, που ένας αετός θανάτωσε τις χήνες μου.

Εκείνος όμως ξαναγύρισε, κάθησε τώρα στο ψηλότερο μπρέκι της στέγης,

ανθρώπινη πήρε μιλιά και με παρηγορούσε:

"Θάρρεψε, του κοσμοξακουσμένου Ικαρίου κόρη. Όχι

δεν ήταν όνειρο, ήταν αλήθεια καλοσήμαδη, που γρήγορα θα γίνει πράξη.

Οι χήνες οι μνηστήρες είναι, ο αετός εγώ,

πουλί πετούμενο είμαι ο δικός σου. Γύρισα πίσω τώρα,

θανατικό να φέρω σ' όλους τους μνηστήρες".

Έτσι μου μίλησε, κι εμένα λύθηκε ο γλυκός μου ύπνος,

τα μάτια ανοίγοντας κοίταξα γύρω μου και βλέπω στον αυλόγυρο

τις χήνες να τσιμπολογούν το στάρι πλάι στη σκάφη,

όπως και πριν. "

(Oδύσσεια τ, 535-553, μετάφραση Δ. Ν. Μαρωνίτη)

Το όνειρο, περιέργως, περιλαμβάνει και την ερμηνεία του και αυτό ακριβώς λέει ο Οδυσσέας στην Πηνελόπη, δηλαδή τι με ρωτάς να σου εξηγήσω το όνειρο αφού μέσα του υπάρχει η εξήγηση. Ενδιαφέρον επίσης είναι ότι οι χήνες σχετίζονται με την πραγματική καθημερινότητα της Πηνελόπης, καθώς η Πηνελόπη ξυπνά και βλέπει ότι ακόμα είναι ζωντανές. Επίσης, το όνειρο λέει πολλά για τα αισθήματα που η Πηνελόπη τρέφει για τους μνηστήρες. Οι νέοι που ευελπιστούν να την παντρευτούν δεν κατασπαταλάν το βιος της άθελά της, αλλά η ίδια με χαρά τους τρέφει και τους χαίρεται. Ο δε θάνατός τους της προκαλεί ανέφατη θλίψη και πικρό οδυρμό.

Η παρουσία του αετού-Οδυσσέα έχει διπλό συμβολισμό: ο αετός είναι το πουλί των βασιλιάδων, και άρα ταιριάζει στον Οδυσσέα, αλλά είναι επίσης και πουλί που συνδέεαται με την οιωνοσκοπία (ο Lattimore ορθά μεταφράζει το "αἰετὸς ὄρνις" ως "I, the eagle, have been the bird of portent"). To όνειρο επομένως προβλέπει το μέλλον. Κατά πόσο όμως ο αετός είναι το πουλί που ταιριάζει στην Πηνελόπη που αγαπάει τόσο πολύ τις χήνες της; Και εδώ είναι όλα τα λεφτά για τον Φρόυντ: το όνειρο βασίζεται στην ετυμολογία της Πηνελόπης από το πουλί πηνέλοψ, ένα είδος πάπιας με πορφυρές φτερούγες. Στο βασίλειο των πτηνών, όπου και διαδραματίζεται το όνειρο της Πηνελόπης, η ίδια η βασίλισσα βρίσκεται πολύ πιο κοντά στις χήνες- μνηστήρες παρά στον επιθετικό εισβολέα που εξοντώνει τα αγαπημένα της πουλιά. Πηνέλοψ και χήνες συμβιώνουν αρμονικά έως ότου εμφανίζεται από το πουθενά ο αετός.

Η ίδια η περιγραφή της Πηνελόπης μας προϊδεάζει για τα ρόλο που παίζουν τα λογοπαίγνια στο όνειρό της. Προσέξτε για παράδειγμα ότι ο αετός τσακίζει τους "αυΧΕΝΑΣ" από τις χήνες (ΧΗΝΑΣ). Θυμίζω ότι το ήτα και το έψιλον ήταν το ίδιο γράμμα στην εποχή του Ομήρου και το ήτα ήταν απλώς ένα μακρό έψιλον. Αυτό όμως που μας προϊδεάζει ακόμη περισσότερο για την ταύτιση της ίδιας της Πηνελόπης με την πηνέλοπα είναι ότι η ίδια η βασίλισσα συγκρίνει τον εαυτό της με ένα πουλί λίγο πριν από την περιγραφή του ονείρου της. Η Πηνελόπη μας λέει ότι μέρα νύχτα θρηνεί όπως το αηδόνι (η μεταμορφωμένη Πρόκνη δηλαδή) θρηνεί αδιάκοπα τον γιο της Ίτυλο, τον οποίο η ίδια έσφαξε (Οδύσσεια τ, 515-23). Αμέσως μετά την αναφορά στο φόνο του Ίτυλου από την ίδια τη μητέρα του, η Πηνελόπη θυμάται τον Τηλέμαχο. Το πράμα είναι, αν μη τι άλλο, περίεργο. Η Πρόκνη σκότωσε το γιο της για να εκδικηθεί τις ατασθαλίες του άντρα της: η ίδια μεταμορφώθηκε σε αηδόνι και ο άντρας της σε έποπα (σε τσαλαπετινό, ένα άλλο πολεμοχαρές πτηνό σαν τον αετό). Τι δουλειά έχει όμως η Πηνελόπη να συγκρίνει τον εαυτό της με αυτό το σενάριο; Και μάλιστα σε μια στιγμή του έπους όπου ο Τηλέμαχος γλίτωσε παρά τρίχα από το καρτέρι που του είχαν στήσει οι μνηστήρες για να τον σκοτώσουν; Ποια είναι τα αισθήματα της Πηνελόπης για τον άντρα της; Είναι μήπως παρόμοια με τα αισθήματα της Πρόκνης για τον Τηρέα; Και ποιος ήταν ο ρόλος της στη συνωμοσία εναντίον του Τηλέμαχου; Και πώς συνδέονται όλα αυτά τα πουλιά με το όνειρό της, στο οποίο θρηνεί πικρά για το θάνατο όχι του γιου της, αλλά των μνηστήρων; Ο Όμηρος δεν μας λέει ποτέ. Οι καλοί ποιητές όμως δεν δίνουν απαντήσεις, αλλά θέτουν ερωτήματα.

Ο Οδυσσέας ανταποκρίνεται θετικά στο όνειρο της Πηνελόπης, αλλά η βασίλισσα προσθέτει το εξής disclaimer σχετικά με την εγκυρότητα του ενυπνίου της:

δοιαὶ γάρ τε πύλαι ἀμενηνῶν εἰσὶν ὀνείρων·

αἱ μὲν γὰρ κεράεσσι τετεύχαται, αἱ δ' ἐλέφαντι.

τῶν οἳ μέν κ' ἔλθωσι διὰ πριστοῦ ἐλέφαντος,

οἵ ῥ' ἐλεφαίρονται, ἔπε' ἀκράαντα φέροντες·

οἳ δὲ διὰ ξεστῶν κεράων ἔλθωσι θύραζε,

οἵ ῥ' ἔτυμα κραίνουσι, βροτῶν ὅτε κέν τις ἴδηται.

ἀλλ' ἐμοὶ οὐκ ἐντεῦθεν ὀΐομαι αἰνὸν ὄνειρον

ἐλθέμεν· ἦ κ' ἀσπαστὸν ἐμοὶ καὶ παιδὶ γένοιτο.

Δυο πύλες έχουν τα όνειρα, σκιές ανήμπορες,

τη μια από κέρατο, την άλλη από φίλντισι φτιαγμένη:

όποια απ' τη φιλντισένια πύλη βγαίνουν που γυαλίζει,

μας ξεγελούν και ψεύτικα μηνύματα μας φέρνουν.

Εκείνα όμως που περνούν θυρόφυλλα από γυαλισμένο κέρατο, αυτά

εκπληρώνονται, όποιος τα ονειρευτεί στον ύπνο του.

Όσο για το δικό μου, όνειρο τρομερό, φοβάμαι πως δεν πέρασε

από την πύλη αυτή- κάτι που θα 'φερνε αγαλλίαση

σ' εμένα και στο γιο μου.

(Oδύσσεια τ, 562-69, μετάφραση Δ. Ν. Μαρωνίτη)

Με το παραπάνω χωρίο μπορούμε να χρονολογήσουμε τη στενή σχέση ονείρων και λογοπαιγνίων έξι περίπου αιώνες πριν από τον Αρτεμίδωρο και πολλούς αιώνες πριν από τον Φρόυντ. Οι διπλές πύλες των ονείρων έχουν λίγη σχέση με το υλικό από το οποίο είναι φτιαγμένες και άμεση σχέση με τη γλωσσική δομή τους. Η πύλη των ψευδών ονείρων είναι φτιαγμένη από ελεφαντόδοντο πολύ απλά επειδή η λέξη ἐλέφας και το ρήμα ἐλεφαίρω (=εξαπατώ) ταιριάζουν ηχητικά. Η δε πύλη των αληθών ονείρων είναι φτιαγμένη από κέρας επειδή τα όνειρά της εκπληρώνονται. Η εναλλαγή κεράεσσι (=από κέρας)-κραίνω (=εκπληρώνω)- ἀκράαντα (=ανεκλπήρωτα)- κεράων (= από κέρας) δημιουργεί ένα παρετυμολογικό πλέγμα που συνδέει στενά νοηματικά ασύνδετες λέξεις.

Για του λόγου το αληθές ίσως η ιστορία με τα λογοπαίγνια και τα όνειρα να είναι παλιότερη από τον Όμηρο. Ο Scott Noegel στο βιβλίο του Nocturnal Ciphers: The Elusive Language of Dreams in the Ancient Near East εξετάζει το ρόλο των λογοπαιγνίων στην ερμηνεία των ονείρων στους αρχαίους πολιτισμούς της Μεσοποταμίας, της Αιγύπτου και του Ισραήλ. Η σχέση του Ομήρου με αυτούς τους πολιτισμούς όμως είναι μια άλλη ιστορία και πλέον είναι αργά. Καληνύχτα σας και όνειρα γλυκά.