Chad

République du Tchad جمهورية تشاد Jumhuriyat Tashad Flago di Chad Blazono di Chad Chefurbo: N'Djamena ·Lojanti: 993,442 (2009) Precipua urbo: N'Djamena Oficala linguo: Franciana, araba Guvernerio: Republiko ·Prezidisto: Idriss Déby Itno ·Chefa ministro: Emmanuel Nadingar Surfaco: (21ma granda) ·Totala: 1,284,000 km² ·% aquo: 1,9 Lojanti: (74ma granda) ·Totala: 10,329,208 (2009) ·Lojanto-denseso: 8 loj./km² Nacionala himno: La Tchadienne Pekunio: Centr-Afrikala Franko CFA Reto-kodo: .td Precipua religio: islamo, 59,1%

Chad esas lando qua jacas en centr-Afrika. Lua vicina landi esas:

• en nordo, Libia,
• en esto Sudan,
• en sudo, Centrafrika,
• en sud-westo, Kamerun ed Nijer,
• en westo, Nijeria.

Bazala fakti pri Chad.

Historio

Dum 7ma yarmilo ante Kristo, homi establisis su en la nuna regiono di Borkou-Ennedi-Tibesti, en la nordo di Chad. La populo en la regiono kreskis rapide. Kun la tempo, la regiono divenis un krucovoyo di civilizesi. Un di ta civilizesi esis Sao populo, qua existis cirkum de la 6ma yarcento aK til la 15ma yarcento. Dum la 9ma yarcento aparis l'imperio Kanem-Bornu, qua graduale dominacis la regiono. Dum la 11ma yarcento, rejulo Humai ibn Salamna konvertis su a islamo.

Kanem-Bornu imperio existis til la 19ma yarcento. Ye 1808 Fulani militeri konquestis Ngazargamu. Bornu duris, ma Sayfawa dinastio finis ye 1846, e la imperio Bornu desaparis ye 1893.

Franciani penetris en la regiono di nuna Chad unesma foyo ye 1891, ed ye 22 di aprilo 1900 okuris Kousseri batalio, decidiva por l'okupeso dil teritorio. Ye 1920 ol obtenis kompleta kontrolo di Chad, qua divenis parto de Franca Equatoral Afrika. La regiono havis poka importo por Francia, e furnisis precipue kruda kotono e ne-experta laboristaro por verkar en lua plu produktiva sudala kolonii.

Dum la Duesma mondo-milito, Chad esis l'unesma Franca kolonio ke rijuntis su a l'Unionita Povi pos la vinkeso di Francia. Dum l'administro di Félix Éboué, l'unesma nigra administristo di un Franca kolonio, Chadana trupi atakis la forci dil Axo en Libia, ube li kaptis l'oaziso di Kufra.

Pos la milito, lokala partisi komencis developar su en Chad. Un di ta partisi, Parti Progressiste Tchadien - PPT ("progresanta partiso di Chad"), plu radikala, defendis la nedependeso di lando. Pos refer-voto pri teritoriala autonomeso ye 28 di septembro 1958, Franca Equatoral Afrika esis dissolvita, e lua 4 teritorii kompozanti (Kongo Brazzaville, Gabon, Centrafrika e Chad divenis autonoma membri di Franca komuneso, ye 28 di novembro sam yaro. Finale, ye 11 di agosto 1960 Chad divenis nedependanta de Francia. François Tombalbaye esis lua unesma prezidisto.

Tombalbaye divenis autoritatema prezidisto ke desfidis di demokratio. Ye 1962 li proskriptis tota la politikala partisi, ecepte PPT. Il traktis rude lia enemiki, reala o imaginita, e plenigis karceri kun lia opozeri. Ye 1965 islama grupi komencis interna milito qua lastis til 1979 kande chef-urbo Ndjamena esis konquestita. Ye 13 di aprilo 1975 okuris stato-stroko, e Tombalbaye esis asasinita da militisti. Il esis remplasita da uniono di militisti, komandita da Noël Milarew Odingar, qua guvernis til 1978. Odingar esis remplasita da generalo Félix Malloum, qua guvernis til 23 di marto 1979.

Ye 1979 rebela grupi konquestis Ndjamena, e centrala guverno di Félix Malloum krulis. Goukouni Oueddei divenis provizora chefo di stato. Ye novembro 1979 esis formita la "transitala guverno di nacionala uniono" (en franciana: Gouvernement d'Union Nationale de Transition), kun Oueddei kom chefo di stato e pos prezidisto, por guvernar dum 18 monati. Ye 1980 okuris Libiana interveno en Chad, favorebla a la transitala guverno e kontre rebela forci ke ne aceptis Oueddei.

Ye 7 di junio 1982 Hissène Habré renversis Oueddei kun la helpo di CIA, e komandis lando til 2 di decembro 1990 kande il esis renversita da stato-stroko komandita da Idriss Déby. Un charto esis aprobita ye 1991 e grantis Déby kom prezidisto. Ye marto 1996 lando aprobis nova konstituco ed ye junio okuris elekti por prezidisto. Idriss Déby ganis kun 69% de totala voti.

Politiko

Chad esas republiko. Segun la 1996-konstituco, la prezidisto esas elektata da populo por 5-yara periodo, e povas re-elektar 1 foyo.

La parlamento havas 1 chambro kun 155 membri.

Geografio

Topografiala mapo di Chad.

Chad havas 3 geografiala regioni: dezerto di Sahara en nordo, stepo en centro, e savano en sudo. La maxim alta monto esas Emi Koussi, kun 3100 metri di altitudo, en nordo di lando.

Lago Chad, nune kun 17,806 km², esas la 2ma vasta lago di Afrika.

Ekonomio

Videz anke: Ekonomio di Chad.

Demografio

La maxim granda urbo esas N'Djamena. Altra importanta urbi esas Mondou e Bongor.